Dit is een artikel uit het NRC-archief De artikelen in het archief zijn met behulp van geautomatiseerde technieken voorzien van metadata die de inhoud beschrijven. De resultaten van deze technieken zijn niet altijd correct, we werken aan verbetering. Meer informatie.
Bushalte van lijn 12 op Utrecht Centraal. De tramlijn naar de Uithof komt in de plaats van de uitpuilende bussen van deze lijn, die ook wel bekend staan als het ‘veevervoer’.

Bushalte van lijn 12 op Utrecht Centraal. De tramlijn naar de Uithof komt in de plaats van de uitpuilende bussen van deze lijn, die ook wel bekend staan als het ‘veevervoer’.

Bekijk hele krant

NRC Handelsblad

Het duurste stukje trambaan van Nederland

Uithoflijn De aanleg van de trambaan naar de Uithof in Utrecht pakt tientallen miljoenen duurder uit. Toch blijft bouwer BAM, die de rails aanlegt, buiten schot. Hoe kan dat?

Het is 23 november 2016 en op de kamer van VVD-gedeputeerde van mobiliteit Jacqueline Verbeek-Nijhof zitten acht mensen, helft man, helft vrouw. Dit is het tweemaandelijkse overleg van de Stuurgroep Uithoflijn, die de aanleg van „een integrale tramoplossing voor de regio Utrecht” in goede banen moet leiden. Vaste rondvraag: is het miniatuurtrammetje voor op het bureau van de politici nou al besteld?

Aan tafel zitten, behalve de gedeputeerde, de Utrechtse verkeerswethouder Lot van Hooijdonk, de projectdirecteur en topambtenaren van gemeente en provincie. Zij moeten dit samen opknappen. De tram, die de uitpuilende bussen van lijn 12, aka het ‘veevervoer’ van het station naar de universiteitscampus, moet vervangen, ligt vrijwel volledig binnen de stadsgrenzen. Maar omdat openbaar vervoer een taak is van de provincie, moet die zich volop met de aanleg bemoeien.

Samen hebben ze een onafhankelijke projectorganisatie opgetuigd die de bouwer aanstuurt. Vier partijen in permanente discussie – nog voordat er maar één rail is gelegd, is de Uithoflijn al ingewikkeld.

Over één ding is de stuurgroep het eens: we moeten niet doen alsof we financiële problemen hebben. Dat is de „woordvoeringslijn”, die in een eerdere vergadering is afgesproken en genotuleerd. De reden: de Uithoflijn is een van de „meest sexy” onderwerpen voor de regionale media, want er zit veel belastinggeld in. Oppassen voor „onvermijdelijke” koppen in „De Telegraaf” dus.

Waar de stuurgroep het niet over eens is, is hoe de kosten beteugeld moeten worden.

Het broeit tussen provincie en gemeente én tussen hoofdaannemer BAM en de projectorganisatie. BAM moet werken binnen de gemaakte afspraken en niet hinten op meerwerk en uitstel, vindt de directeur van de projectorganisatie. De man pleit voor de harde lijn: „Afspraak is afspraak, om de maatschappelijke investeringen zo laag mogelijk te houden.”

In de volgende vergadering in januari is de toon in de kamer van gedeputeerde Verbeek radicaal gewijzigd. Er is een „nieuwe wijze van samenwerken” met BAM, meldt het verslag. Verdere toelichting is er niet. Nog een vergadering later kan de stuurgroep zelfs tevreden melden dat „de werkverhouding met BAM is verbeterd” – opnieuw zonder toelichting. De partijen zitten nu samen in een ‘bouwteam’. Over de voorgenomen harde lijn van de projectdirecteur heeft niemand het meer. Hij is verdwenen.

In 17 minuten op de Uithof

Na jaren van verkenningen, studies en inspraaksessies vond Utrecht in 2012 dat een tram de beste manier was om de groeiende stoet mensen van het station op de Uithof te krijgen. In een snelle 17 minuten tijd zijn de reizigers straks op de Uithof, 45.000 stuks per dag.

De aanleg leek overzichtelijk. Een groot deel van het traject loopt over een bestaande busbaan. Het zou nooit zo uit de hand hoeven lopen als de Noord-Zuidlijn in Amsterdam, waarvoor onder het historisch centrum moest worden geboord (kostenoverschrijding zeker 1,7 miljard euro, vertraging meer dan 13 jaar) of recent de metro van de Hoekse Lijn in Rotterdam (kostenoverschrijding tot 90 miljoen, maanden vertraging). De Rotterdamse wethouder Pex Langenberg stapte er deze week om op.

Maar inmiddels staat ook de Uithoflijn in het rijtje bouwdrama’s. Het toch al ruime budget van 423,5 miljoen euro is opgelopen tot circa een half miljard, voor 8 kilometer trambaan. Daarmee is de lijn per kilometer, zo zeggen betrokkenen, het duurste stukje tramrails van Nederland. En de ellende is nog niet voorbij. Er zijn bouwproblemen rondom Utrecht Centraal, het vertrekpunt van de lijn, de remise is nog niet af en langs het traject geven de kabels en leidingen zorgen.

De lelijke koppen in de kranten zijn inmiddels een feit. Sinds twee weken is er grote politieke en ambtelijke onrust over het project. Er zijn mensen opgestapt, de kosten vallen tientallen miljoenen hoger uit en gemeenten en provincie ruziën over geld. Eén partij wordt niet genoemd in het gekrakeel. Dat is BAM, de hoofdaannemer van de trambaan.

Rigide projectorganisatie

Het gaat zo niet langer, vindt BAM eind 2016. Met deze rigide projectorganisatie, die zo strak op de afspraken zit, valt niet te werken. BAM dreigt de provincie om helemaal met het project te stoppen.

Op 2 december en op 9 december zit de bouwer daarom aan tafel om te praten met Rob Brugts, een directeur bij de provincie, en René Groen, zijn evenknie bij de gemeente. De projectorganisatie is er niet bij. Dat heeft een reden, want daar moet worden ingegrepen – vinden de mannen.

Het initiatief voor dit overleg kwam van de bouwer, vertelt Brugts zelf later in een vertrouwelijke verklaring. „Als de provincie BAM onverkort aan het contract zou hebben gehouden, dan was er juist vertraging ontstaan”, zegt hij daarin.

„Het is bijzonder dat de algemeen directeur van BAM Infra Nederland (de heer Maarten Schimmel) op de heer Groen en mij is afgestapt en ‘off the record’ heeft medegedeeld dat het project niet goed loopt en dat BAM overweegt te stoppen. Dat op dergelijk niveau wordt gecommuniceerd, is bijzonder. Dat was (ook) een signaal om een interventie te gaan doen.”

De mannen die „de interventie” als eerste merken, zijn de projectdirecteur die de dagelijkse leiding heeft, en diens tweede man. Zij houden met zo’n dertig andere inhuurkrachten kantoor in een onopvallend gebouw dat ze delen met de Groenrecycling Utrecht. De plek: vlakbij het stadion van FC Utrecht, vrijwel aan het tracé waar straks de tram gaat rijden.

De mannen zijn doorgewinterde ov-bouwers, die door heel Nederland aan grote ov-projecten hebben gewerkt. Hun opdracht: bewaak de planning, bewaak de kosten van de aanleg en wees even streng voor provincie én gemeente – die elkaar in de haren vliegen.

Als op woensdag 14 december 2016 een vergadering wordt afgezegd, zien de mannen daar niets raars in. Maar als later de twee hoge ambtenaren Brugts en Groen komen opdraven in het vergaderzaaltje op de begane grond, wordt de situatie duidelijk. Het duo blijkt onverbiddelijk. De projectdirecteur en zijn tweede man moeten weg, direct. Spullen die ze nog van de provincie hebben, moeten ze inleveren. Hun accounts worden direct geblokkeerd. De mannen en hun collega’s zijn overdonderd. De secretaresse huilt.

De dagen erna wordt een nieuwe projectdirecteur aangesteld en de nieuwe werkwijze publiek gemaakt. Van het plan om BAM strak te houden is niets meer over. In plaats daarvan kondigen de overheden aan „intensiever te gaan samenwerken” met de bouwer: „Samen met de aannemer wordt in beeld gebracht wat de complexiteit betekent voor de planning en welke maatregelen nodig zijn.”

De koerswijziging is een idee van Rob Brugts, de nieuwe sterke man van de provincie die via interimbureau Twynstra Gudde is binnengekomen als directeur. Brugts is volgens Twynstra iemand die „de buitenwereld naar binnen brengt” en goed is in „herstel van relaties met opdrachtgevers” en „wijzigingen in projectbemensing”. En, staat in zijn cv, hij „pakt door als het moet”.

De tweede man is boos over zijn ontslag, en wantrouwend. Wat is de rol van die Brugts? Had hij niet hiervoor bij BAM gewerkt? En schepte hij niet op over de aandelen die hij bezat in het bouwbedrijf? En nu zet hij de sluizen open naar de bouwer. De ontslagen man doet een melding bij de provincie van mogelijke belangenverstrengeling.

Piloten onder elkaar

Weken later, op 16 maart 2017, voert de ontslagen man in Utrecht een gesprek over zijn eigen melding. Hij zit op het kantoor van Hans van Noort van Van Benthem en Keulen, de huisadvocaat van de provincie die het integriteitsonderzoek gaat uitvoeren. Het kantoor staat schuin tegenover het provinciehuis. De advocaat heeft een collega bij zich, de melder wordt bijgestaan door filosoof Pim van der Pol, coördinator integriteit van de provincie Noord-Holland.

Die zit er als „contactpersoon voor de melder”, een verplichte rol die voortvloeit uit de Wet Huis voor Klokkenluiders. Utrecht heeft die functie nog niet ingevuld en heeft Van der Pol gevraagd om te bewaken dat „de melding op een zorgvuldige, integere, onafhankelijke en daardoor objectieve wijze wordt beoordeeld”.

De sfeer is goed. Van Noort legt uit dat zijn kantoor inderdaad „preferred supplier is voor juridische dienstverlening van de provincie Utrecht”, maar ook dat hij als advocaat een eed heeft afgelegd en dus geen problemen voor de onafhankelijkheid ziet. Bovendien heeft hij, net als de melder, een vliegbrevet. Dat stelt de melder gerust – piloten onder elkaar.

Twee uur lang vertelt de melder aan Van Noort hoe hij heeft gewerkt aan de Uithoflijn, hoe hij met collega’s de ingewikkelde samenwerking tussen gemeente, provincie en BAM had geregeld en hoe hij er voor ijverde om streng te zijn voor de aannemer. Hij vertelt: „Als BAM niet strak aan het contract wordt gehouden dan is een vertraging van 1 à 2 jaar te verwachten en een overschrijding van het budget”, staat in het verslag.

Tot hij eind 2016 er opeens „uit wordt gebonjourd om BAM in de gelegenheid te stellen om van het contract af te wijken”. De oorzaak volgens de man: de provincie kreeg de begroting voor 2017 niet rond en de gemeente had in het stationsgebied allemaal problemen. Die moesten stilgehouden worden. „Als een conflict was ontstaan met BAM, dan was het financieel en planningtechnisch problematische plaatje onmiddellijk duidelijk geworden. Die situatie wordt nu gemaskeerd.”

En dan gaat het over de man die hem eruit werkte en de boel gladstreek met BAM: provinciaal directeur Rob Brugts. Die werkte tussen 2014 en 2016 als adviseur voor BAM Infra in Gouda, meldt zijn niet-openbare cv bij Twynstra Gudde. Hij moest daar „vastgelopen projecten” zien „los te trekken”. Is hier sprake van belangenverstrengeling?

In de maanden daarna doet de advocaat onderzoek. Hij bestudeert mails en contracten en praat met Brugts. Die vertelt hem dat het precies andersom zit. Niet hij, maar de projectorganisatie zat fout. Om de Uithoflijn „aan het rijden te krijgen” kon hij niet anders dan de top ontslaan. Zij waren veel te veel bezig met het afschermen van hun eigen „budget, scope en invloedssfeer, terwijl dat niet spoorde met de bedoeling van de partners” en de „afspraken met BAM”.

Warme banden

Op 8 juni is advocaat Van Noort klaar. Zijn conclusie: de melding is op alle punten ongegrond. Ja, Brugts had warme banden met BAM en een paar aandelen in het bouwbedrijf, maar dat heeft zijn handelen als provinciaal directeur niet beïnvloed. En bovendien: alles wat Brugts deed, was „bestuurlijk afgehecht” – doorgesproken en voorbereid samen met de bestuurders van gemeente en provincie.

Het oordeel van de advocaat komt hard aan bij de melder en ook bij diens contactpersoon Pim van der Pol.

In een zes pagina’s lange brief aan de provincie beschrijft de Noord-Hollandse integriteitsambtenaar op 15 augustus 2017 zijn twijfels aan „de zorgvuldigheid en de objectiviteit” van het onderzoek bij de collega-provincie. Volgens hem is er „nauwelijks aanvullend bronnenonderzoek gedaan, noch zijn er relevante betrokkenen gehoord.” Ook wordt „argumentatie niet overtuigend onderbouwd en tevens niet bevestigd”.

In een recente toelichting zegt Van der Pol daarnaast dat het niet handig was van Utrecht om een van haar huisadvocaten het onderzoek te laten uitvoeren. Van Noort trad de afgelopen jaren minstens negen keer op als advocaat van de provincie Utrecht en 23 keer als advocaat van de gemeente Utrecht, blijkt uit op rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken.

„Wij zouden in Noord-Holland niet onze huisadvocaat vragen voor zo’n kwestie. Die treedt namelijk ook in rechte op voor de provincie. Je moet voorkomen dat de melder of andere betrokkenen later twijfels krijgen over de onafhankelijkheid van het integriteitsonderzoek.”

Maar alle bezwaren ten spijt is de provincie is niet te vermurwen. Advocaat Van Noort doet nog een beknopt nader onderzoek, maar dat heeft nauwelijks invloed op zijn oordeel. Brugts, BAM, provincie en gemeente valt niets te verwijten.

Nijdige gemeenteraad

De machtswisseling van eind 2016 in de projectorganisatie heeft de Uithoflijn niet uit de problemen gehouden. Eind januari 2018 zijn de kostenoverschrijdingen niet meer geheim te houden. Gedeputeerde Verbeek en wethouder Van Hooijdonk maken tijdens een persconferentie bekend dat de lijn 1,5 jaar later zal gaan rijden en 84 miljoen euro extra kost, bovenop de 423 miljoen euro die al voor het tramlijntje zijn uitgetrokken. Ook al weet iedereen dat het niet liep, het nieuws valt toch tegen. De gemeenteraad is nijdig.

De weken erna zijn chaotisch. De gemeenteraad dwingt openbaarmaking af van een kritisch rapport over de Uithoflijn, waarin staat dat er bij de provincie van alles mis is. Er komt een boze brief van omliggende gemeentes met kritiek op de provincie, in verschillende versies. Gedeputeerde Verbeek stapt op. De provinciesecretaris krijgt „buitengewoon verlof”. Topambtenaren Groen en Brugts blijven in functie.

BAM bouwt intussen gewoon verder. De bouwer is geen onderwerp van discussie. Dat valt ook de PvdA-fractie in de gemeenteraad op. Uit de notulen van een vertrouwelijke commissievergadering: „Waarom wordt niet een deel van de meerkosten bij de private partijen neergelegd?” De kosten komen volledig voor rekening van de opdrachtgevers, antwoordt wethouder Lot van Hooijdonk. Er is gewoon geen reden om die op BAM te verhalen.

Ondanks alle bestuurlijke ellende ging er bij de nieuwe organisatie van de Uithoflijn één ding wel goed. Op nieuwsfoto’s van de persconferentie poseren de betrokken politici voor een miniatuurversie van de Uithoflijn-tram.

Met medewerking van Jorg Leijten. Reacties: onderzoek@nrc.nl