Europa als militaire macht? Amerikaanse veiligheidsexpert Ivo Daalder heeft zijn twijfels

'Hij was altijd uitgekomen op het beleid dat hij nu voert.' Deel 10 van een serie waarin niet-Europeanen hun visie geven op Europa en de EU.

De veertiende verdieping is voor Chicago-begrippen laag bij de grond. Toch biedt Ivo Daalders werkkamer een grandioos uitzicht over het Michiganmeer en de stad. Daar beneden ligt Grant Park, op de avond van 4 november 2008 het centrum van de wereld. Barack Obama had zojuist John McCain verslagen bij de presidentsverkiezingen en hield daar zijn overwinningsspeech, in de open lucht, voor een betraand publiek.

Daalder was lange tijd naaste adviseur van Obama, als Amerikaans ambassadeur bij de Navo in Brussel (2009-2013). Inmiddels leidt hij de denktank The Chicago Council on Global Affairs. Aan de muur hangt een groepsfoto van de Amerikaanse delegatie op de Navo-top van 2010 in Lissabon, zo'n officiële standaardkiek waarop iedereen normaal gesproken stram in het gelid staat. Obama niet. Die heeft zijn arm om Daalders schouder geslagen.

Ivo, zoon van de Nederlandse politicoloog en Drees-biograaf Hans Daalder (1928-2016), vloog in 1984 uit naar de Verenigde Staten om er te studeren. Tien jaar later verkreeg hij de Amerikaanse nationaliteit en groeide hij uit tot een vooraanstaande diplomaat en buitenlandadviseur. Zijn Nederlands is nog steeds vloeiend, maar op de vraag in welke taal hij dit vraaggesprek wil voeren, is het antwoord toch Engels. "Dat is nu eenmaal de taal waarin ik werk, schrijf en denk."

Overtuigingskracht

Daalders ogen kunnen behoorlijk priemen. Vastberadenheid stralen ze uit, maar ook: overtuigingskracht. Amerikaanse overdondering en Nederlandse directheid in één blik samengebald.

In eerdere afleveringen van deze interviewserie hadden politicologe Nina Chroesjtsjov (kleindochter van) en Kremlin-ideoloog Sergej Karaganov stevige kritiek op de westerse expansiedrift na de Koude Oorlog. Dat Rusland onder president Poetin zo autocratisch is geworden en de vuist balt tegen het Westen, is volgens hen te wijten aan de uitbreiding van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (Navo) en - in iets mindere mate - de Europese Unie, tot aan de Russische grens.

Daalder kan zich niet vinden in die theorie. Volgens hem was Poetin hoe dan ook tot zijn huidige beleid gekomen, onafhankelijk van de opstelling van het Westen.

"Na de Koude Oorlog hadden wij - de Navo, Europa - een perspectief om heel Europa te ontsluiten, inclusief Rusland. Die gedachtegang zal nog lange tijd onderwerp van discussie blijven, vooral of dat idee überhaupt op Rusland van toepassing kon zijn. Daar ging alle aandacht uit naar de ontmanteling van de Sovjet-Unie en de nieuwe relaties met de vroegere republieken daarvan.

"De realiteit was dat ze de Koude Oorlog hadden verloren en een ineenstortend wereldrijk waren. Hoe ga je daarmee om? Velen zeggen dat de Navo niet zo naar het oosten had moeten uitbreiden. Maar met de kennis van nu denk ik dat noch de uitbreiding van de EU noch die van de Navo de oorzaak is van wat we nu zien. Dat is het onvermijdelijke gevolg van de chaos die de regio overspoelde. Die bracht een machtsstructuur voort die nooit onderdeel kon worden van de integratie vanuit het Westen.

Vladimir Poetin

"Vladimir Poetin is een product van de KGB. Hij keek naar de chaos om hem heen en gaf de schuld aan het einde van de Koude Oorlog. Zijn meest geciteerde uitspraak, uit 2005, is dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een van de grootste geopolitieke rampen was. Hij meende dat. Niet omdat hij zo hechtte aan de Sovjet-Unie, maar omdat hij geloofde in Rusland als wereldmacht. Alle Russen hechten daaraan, al drie, vier, vijf eeuwen lang. Dus wat er ook was gebeurd, Navo-uitbreiding of niet, hij was altijd uitgekomen op het beleid dat hij nu voert.

"Hij probeerde de status als grootmacht te herstellen. De economie was gekrompen tot onder die van Nederland. Hadden we ze anders moeten benaderen? Had George W. Bush meer aandacht aan hen moeten besteden, ze de hand moeten reiken? Misschien.

"Maar Poetin was al heel vroeg in een bepaalde richting aan het bewegen, die het voor ons onmogelijk maakte om een open en tolerante relatie met Moskou te hebben. Hij was geen Vaclav Havel. De enige periode dat we enige hoop hadden was toen Dmitri Medvedev de baas was. Dat was een leider die in ieder geval wilde nadenken over economische transformatie. Maar iedereen wist dat zijn macht beperkt was."

Triomfalisme

"Het is waar dat er in het Westen enig triomfalisme heerste na de Koude Oorlog. Maar daar was reden voor. We zaten vijftig jaar lang in elkaars haren, vrij stevig ook. Twee ideologische systemen stonden tegenover elkaar. Het systeem met het meeste toekomstperspectief won. Poetin is echt niet slecht geworden door wat wij hebben gedaan.

"Rond de Oekraïne-crisis had president Obama wel meer kunnen doen. Obama heeft een grote fout gemaakt door de onderhandelingen over Oekraïne uit te besteden aan de Duitsers en de Fransen. De Britten en de Amerikanen hadden daarbij moeten zijn. Geen enkele onderhandeling over welke Europese veiligheidskwestie dan ook vond sinds 1941 plaats zonder de Amerikanen.

"Of Europa ooit een militaire macht zal worden? Dat ís het al, de tweede in de wereld. De Europeanen geven ongeveer evenveel uit aan defensie als China, twee keer zo veel als onze bondgenoten in Azië. Europese landen zijn de meest capabele bondgenoten die we hebben. Kan Europa een effectieve, op zichzelf staande militaire macht zijn? Daarover heb ik mijn twijfels.

Samenwerking

"Alles wat ik weet van het Franse leger is dat de bereidheid om te integreren laag is. Uiteindelijk kiezen ook de Europeanen ervoor om eventuele samenwerking in Navo-verband te doen, omdat een structuur waarin de Amerikanen domineren makkelijker is om in samen te werken. Het alternatief is een door de Fransen gedomineerde structuur en dat willen de Duitsers niet.

"Europa en de Verenigde Staten waren en zijn bondgenoten. Maar het is wel zo dat Europa bepaalde waarden hanteert die door een flink aantal Amerikanen niet worden gedeeld. Amerika is een zeer individualistisch land. Europeanen denken meer gemeenschappelijk. De Europese Unie is wat dat betreft heel on-Amerikaans.

"De rol van Duitsland sinds de Tweede Wereldoorlog blijft fascinerend. Het is een bekend gegeven: de Britten kunnen Brits zijn, de Nederlanders Nederlands, de Italianen Italiaans en de Fransen Frans, maar de Duitsers kunnen nooit Duits zijn. Alleen via de Europese Unie is Duitsland in staat de grootmacht te zijn die het is.

"Ik ben me meer bewust geworden van het cruciale belang van de EU. Die is essentieel voor de stabiliteit in Europa. In de Koude Oorlog was er een ander soort stabiliteit, waarin de Unie wel belangrijk was maar niet doorslaggevend. Na de Koude Oorlog zagen we de Europese zwakte op bijvoorbeeld de Balkan. Intussen is het besef gegroeid over het belang van Europa voor de stabiliteit, veiligheid, vrede en vrijheid.

"Sinds de Brexit is het besef doorgedrongen: landen kunnen uit de EU stappen. Dat ondermijnt het belang van het geheel zodanig dat het ook het eigenbelang schaadt. De dynamiek is veranderd. Plotseling wordt het belang van de unie gelijk gesteld aan het belang van de natie, soms zelfs erboven.

"Daarom is het zo essentieel dat de Franse president Macron en de Duitse bondskanselier Merkel dat belang onderstrepen. Wat dat betreft laat premier Rutte de zwakheid van echt leiderschap zien. Het gaat alleen maar over hemzelf, over smal en onmiddellijk politiek voordeel. Hij is niet bereid om stappen voorwaarts te zetten op een manier waarvan je hoopt dat leiders dat doen.

"Met alle respect voor Rutte en Nederland: alles draait nu eenmaal om Duitsland en Frankrijk. Als zij er onderling uit zijn over de koers van de EU en ook Italië en Spanje meekrijgen, dan hebben de Nederlanders geen keus. De Nederlanders kunnen allianties smeden met andere, gelijkgestemde landen, maar ze hebben maar één vriend nodig, en die woont in Berlijn.

Benoemingen

"De realiteit is dat de landen de EU bestieren. Er is een reden dat Juncker en Mogherini (respectievelijk voorzitter Europese Commissie en EU-buitenlandcoördinator, red.) op die posities zijn gezet, namelijk om géén beslissingen te kunnen nemen. Het zijn geen sterke leiders. Als de landen die hadden gewild, hadden ze daar andere mensen neergezet. Stel dat Tony Blair of Carl Bildt het EU-buitenlandbeleid zouden bepalen, dan had je een andere EU gehad. Bij die benoemingen zie je dat de landen de touwtjes in handen willen houden.

"Krachtige persoonlijkheden kunnen doorslaggevend zijn. Van Rompuy (oud-voorzitter van de Europese Raad, red.) werd een centrale speler in de eurocrisis, wat niemand had verwacht. Frans Timmermans speelt een effectieve rol. Omstandigheden kunnen ertoe leiden dat mensen schitteren. Donald Tusk (opvolger van Van Rompuy, red.) is verrassend effectief. Mogherini is nergens. Maar dat is de bedoeling. De Duitse en de Britse ministers van buitenlandse zaken willen de macht bij zich houden.

"Sinds de Koude Oorlog is het Witte Huis bewoond door mensen die dachten dat Europa niet meer zo belangrijk was als vroeger. Onder Obama verschoof de aandacht naar Azië. Dus je ziet een trend op lange termijn dat Europa niet langer centraal staat in het Amerikaanse buitenlandbeleid.

"De huidige Amerikaanse regering onder president Trump begrijpt echter helemaal niets van de historische betekenis van het Europese project. Wat Trump uitstraalt, is dat deze bondgenoten niet genoeg uitgeven aan defensie en ons vernachelen op handelsgebied.

"Toch is Europa nog steeds de belangrijkste bondgenoot voor de VS, economisch, militair, cultureel. Als wij een voorname rol willen spelen in de wereld, is een sterke en een capabele bondgenoot cruciaal, zeker als de concurrentie met Rusland en China verhit raakt.

Dus we keren gewoon terug naar de analyse van 1945, toen we zeiden: Europa is belangrijk."

Europa in perspectief

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan Europa?

"Home. Thuis. Het is nog steeds de plaats waar ik vandaan kom. Ik verbind Europa ook met Italië, waar ik veel tijd heb doorgebracht. Alles wat goed is aan het leven vind je in Toscane. Maar ik zou niet in Europa willen wonen. Ik voel me hier goed, mijn vrouw is Amerikaanse, mijn kinderen zijn hier geboren."

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan de Europese Unie?

"Transition. Overgang. Een buitengewoon historisch experiment dat opmerkelijke dingen heeft gedaan voor een groot aantal mensen, ondanks alle tekortkomingen en problemen. Het heeft de geschiedenis fundamenteel veranderd. De uitdaging is nu om die positieve uitkomst vast te houden. Het project is breekbaarder dan veel mensen denken."

Zijn Europese waarden over democratie en mensenrechten universeel?

"Ja. Hoe ze worden ingepast in sociale en politieke omgevingen kan verschillen. Maar mensenrechten zijn mensenrechten. Democratie kun je op 195 verschillende manieren invoeren."

Europa leert anderen altijd de les, wat kan Europa leren van de Verenigde Staten?

(gniffelt) "Op dit moment niet veel. Europa zou anderen best wat vaker de les kunnen lezen."

Ivo Daalder

De Amerikaanse veiligheidsexpert en diplomaat (Den Haag, 1960) studeerde aan de universiteiten van Kent, Oxford, Georgetown (VS) en aan het befaamde MIT in Cambridge, Massachusetts.

Onder president Clinton was hij van 1995 tot 1997 directeur Europa van de Nationale Veiligheidsraad.

Op 11 maart 2009 benoemde president Obama hem tot Amerikaans ambassadeur bij de Navo, wat hij tot 2013 bleef. Sindsdien leidt hij de gezaghebbende buitenland-denktank The Chicago Council on Global Affairs.

Daalder heeft talloze (boek)publicaties op zijn naam staan.