Als Rutte wijs is, beschouwt hij dit als zijn laatste termijn
Halverwege de rit van zijn tweede kabinet liet premier Kok, omzichtig als altijd, doorschemeren dat hij ook nog voor een derde ambtstermijn beschikbaar zou zijn.
Tijdens een kort daarop volgende lunch met politieke redacteuren vroeg ik hem of dat wel verstandig was, kijkend naar het dramatische einde van het premierschap van zijn voorganger Lubbers. Tot mijn verbazing antwoordde Kok: "U zet mij aan het denken".
De geschiedenis is bekend. Kok besloot na twee termijnen van vier jaar te stoppen. Hij handelde daarmee in de geest van George Washington, de eerste president van de VS (1789-1797) die deze regel in de Amerikaanse politiek invoerde. De Constitutie schreef het toen nog niet voor, maar Washington trad uit eigen beweging terug om scherp het verschil te markeren tussen de jonge democratische republiek en het Europa van de voor het leven gekroonde hoofden.
Ongewild heeft Lubbers de les nagelaten dat een premier niet te lang moet blijven zitten
De Franse schrijver Stendhal heeft, los van het Amerikaanse voorbeeld, het belang van zo'n machtsbeteugelende regel omschreven: 'Intelligente mensen die op of naast de troon worden geboren, verliezen al snel het vermogen subtiele nuances waar te nemen. Zij staan niet toe dat in hun omgeving mensen vrijuit spreken - openhartigheid zien zij als grofheid'.
Lang aan de macht zijn is niet goed
Hij noteerde de waarneming in de jaren dertig van de 19de eeuw in de politieke schelmenroman 'La Chartreuse de Parme'. Het lievelingsboek van Marinus Van der Goes van Naters, de eerste naoorlogse PvdA-fractieleider. Geen wonder, want het bevat politieke lessen die tijdloos zijn. Zoals deze die kan slaan op de deze week afgetreden minister Zijlstra: 'De minister van buitenlandse zaken was een uiterst fatsoenlijk mens voor zover het niet om politiek ging'.
De moraal van een en ander samengevat: lang aan de macht zijn is niet goed, ook niet in een democratisch bestel, want het vertroebelt het oog van de bestuurder en laat steeds minder ruimte voor tegenspraak en zelfs voor constructief bedoelde kritiek. Niet voor niets gaf Machiavelli, die als geen ander het machtselement in de menselijke natuur doorgrondde, de vorst het advies mee ten minste twee mensen in zijn omgeving toe te staan onbevangen te spreken.
Dikwijls staan machthebbers daar aanvankelijk voor open maar, of ze Napoleon heten of Balkenende, na verloop van tijd sluiten ze zich af. Hoewel in ons coalitieland de macht van de premier relatief is, doet zich dit ook hier voor. Lubbers schroomde in de laatste fase van zijn premierschap zelfs niet een politieke bevriende senator, Kaland, tijdens een debat in de Tweede Kamer de oren te wassen om diens kritiek op het kabinetsbeleid.
Waarschuwing tegen populistische politiek
De premier was zich er scherp van bewust dat hij de regel 'het parlement controleert de regering' op zijn kop zette, desondanks pakte hij hard tegen Kaland uit: 'Het is correct dat een volksvertegenwoordiger zich tot tolk maakt van bezorgde burgers, maar het wordt gevaarlijk als men burgers naar de mond gaat praten. Ik heb dat nooit gedaan. Het is buitengewoon riskant over de grens te gaan van wat kan worden waargemaakt. Ik vind dat de heer Kaland een verkeerde trend zet'.
We zagen hier een politicus die weet dat je macht en concrete resultaten vanuit het midden moet opbouwen
Een boeiend moment, waar veel in zat: een naar spoedig zou blijken gegronde waarschuwing tegen populistische politiek, een herinnering aan wat Joop den Uyl 'de smalle marge van democratische politiek' noemde, de indruk van een machthebber die kritiek moeilijk kan velen en als een ongekroonde regerings- en partijleider de dwarsligger tot de orde roept. Tot slot zagen we hier een politicus uit de katholieke school die weet dat je macht en concrete resultaten vanuit het midden moet opbouwen.
In dat laatste zit ook het geheim van D66, opgericht door de net als Lubbers door jezuïeten geschoolde Hans van Mierlo. Zijn partij is de enige nieuwkomer die zich een bestendige plaats in het partijenbestel heeft verworven, soms in, soms net buiten het machtscentrum. Andere bestormers zijn aan de randen blijven steken (SP) of vielen snel door de mand (DS'70, LPF, PVV).
Politieke erfenis
De politieke erfenis van Lubbers bevat dus zowel goede als ongunstige elementen. Door zijn premierschap is het Torentje groot geworden. Het verbeeldt het continuüm in het politieke bestuur van dit land, tegelijk is het synoniem geworden voor afstemmen, voorkoken, dichtspijkeren, kortom, het coalitiemonisme dat het Kamerdebat in plaats van gemeen overleg in extremis reduceert tot een schijngevecht tussen brave ja-knikkers en stampvoetende nee-schudders.
Ongewild heeft Lubbers de les nagelaten dat een minister-president niet te lang moet blijven zitten. Kok is bewust na twee volle termijnen opgehouden, Balkenende werd na acht jaar afgestopt door de kiezers. Als Rutte, die nu ruim zeven jaar in het Torentje zit, wijs is, beschouwt hij dit als zijn laatste termijn.