Spring naar de content

De markteconomie is een mythe, en ‘de markt’ niet meer dan zwaartekracht

Al tientallen jaren leren Nederlandse scholieren dat zij, net als andere westerse landen, in een markteconomie leven. Een markt die vraag en aanbod bij elkaar laat komen en kapitaal op efficiënte wijze laat stromen naar de plek waar zij het nuttigst is. Deze vrije markt is volgens Koen Haegens, politicoloog en redacteur van de Groene Amsterdammer, het grootste verzinsel op aarde. Dat is de boodschap die hij uitdraagt in zijn onlangs verschenen boek De Grootste Show op Aarde – De mythe van de markteconomie. Een interview met Haegens.

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Tim Jansen

Waarom is de markteconomie een mythe?
“Na de crisis begon ik mij steeds meer te verwonderen over de markt. De banken lagen op hun knieën voor de overheid. Diezelfde overheid waar zij altijd zo graag vanaf willen. Banken die exotische derivaten hadden gecreëerd die niemand snapte en waar geen prijs opgeplakt kon worden. Hoe kun je nu een markt creëeren als je niet weet wat iets waard is. Markten bestaan wel, anders hadden wij hier op het terras geen drinken kunnen bestellen, maar hij werkt anders dan dat wij denken hoe ze werken.”

In welk opzicht werken de markten anders dan in de bestaande beeldvorming?
“In de eerste plaats is er een breed geloof dat markten spontaan tot stand komen en dat er weinig overheidsbemoeienis is. Economen geloven dat – terecht –  allang niet meer, maar het brede publiek wel. Kijk bijvoorbeeld naar de boekenmarkt. De motivatie om een boek te schrijven komt meestal niet voort uit het verlangen veel geld te verdienen. Het is bijna vrijwilligerswerk, soms komt er subsidie aan te pas en er is een vaste boekenprijs waar een winkelier niet onder mag gaan zitten. Omtrent mijn boek was er het plan om een kortingsactie voor de lezers van De Groene te lanceren. Je wilt niet weten hoeveel regels daaraan verbonden zijn, inclusief een instituut dat hier streng op toeziet. De overheid bepaalt dus of jij korting mag geven. Daarnaast spreken economen vaak over marktverstoringen of externaliteiten. Zaken die de perfecte werking van de markt verstoren zoals vriendjespolitiek, corruptie of fraude. Deze zaken zijn echter geen externaliteiten, maar zijn gewoon onderdeel van de markt.”

Vriendjespolitiek, corruptie, fraude. Dat klinkt alsof de markt het domein van machtsmisbruik is.
“Macht is een belangrijk aspect in de markt. Als je kritiek hebt op de inkomensverdeling in Nederland wijzen mensen als snel op ‘de markt’. Alsof de ongelijkheid een natuurlijk tot stand gekomen gegeven is. Wanneer je achter de marktwerking gaat kijken, zie je dat het anders zit. Mensen in de top van het bedrijf kennen elkaar goed en maken keuzes die invloed hebben op hun eigen beloning. Eén van de eerste dingen die Sjoerd van Keulen, oud-topman van SNS Reaal, deed na de beursgang van zijn bank was het inhuren van een adviesbureau dat moest uitzoeken of de salarissen van de bedrijfstop marktconform waren. Rara, wat daar uitkomt? Het bureau wordt betaald door SNS en de conclusie was uiteraard dat de salarissen onder het marktgemiddelde lagen.”

SNS Reaal werd na veel problemen genationaliseerd en Van Keulen werd aangewezen als één van de hoofdrolspelers in het debacle. Stel dat Van Keulen een soort Messi van het bedrijfsleven was geweest en dat de bank significant beter was gaan presteren onder zijn leiding: dan is het toch prima denkbaar de markt een topsalaris aan zijn prestatie verbindt?
“Je zou zo’n topsalaris terecht kunnen vinden, maar het heeft niets te maken met marktwerking. In de Verenigde Staten is er onderzoek gedaan naar salarisstijgingen van CEOs van oliebedrijven. Het bleek dat hun salaris altijd steeg. Bij stijgende olieprijzen stegen de salarissen nog harder. Hoe goed je ook als CEO bent, op de olieprijs heb je geen invloed. Dat is gewoon mazzel. Maar bij dalende olieprijzen gingen de salarissen niet omlaag, integendeel.”

Is het problematisch dat wij in onze beleving in een markteconomie leven?
“Niet zolang mensen bij het woord markteconomie direct aan macht en machtsrelaties denken. Het probleem is dat vanuit onze perceptie van markteconomie onjuiste conclusies worden getrokken. Zo wordt er gesproken over marktconforme huren. Door het woord ‘marktconform’ te gebruiken wekt men de schijn van neutraliteit. Alsof de prijs van woningen wetmatig tot stand komt. ‘Marktconform’ wordt gebruikt door voorstanders van huurverhogingen. Marktconform klinkt beter dan ‘huurverhoging’. In Nederland kun je nauwelijks van een woningmarkt spreken. De prijzen van huizen zijn niet gestegen door de toegenomen vraag naar huizen. De stijging is toe te schrijven aan de toegenomen bestedingsruimte van burgers. Zij mochten meer lenen, er werden nieuwe financiële producten ontworpen en er is subsidie voor koopwoningen. De overheid pompt zo de huizenprijzen op. Het gevolg is dat huurders meer moeten betalen. Dat je voor huurverhoging bent is prima, maar die schijn van neutraliteit is kwalijk.”

Waarom willen politici en anderen de schijn van neutraliteit ophouden?
“Wat de zwaartekracht is voor de natuurkunde, is de markt in de economie. Het wordt gehouden voor een wetmatigheid. Zoals je niet boos kunt worden op de zwaartekracht, kun je ook niet boos worden op ‘de markt’. Verwijzen naar de markt verstrekt dus een gemakkelijke legitimiteit.”

Nederland, Amsterdam, 2011 Koen Haegens, redactie De groene Amsterdammer Foto Bob Bronshoff
Koen Haegens. Foto: Bob Bronshoff

Past De Grootste Show op Aarde in de stroming van bijvoorbeeld Tomas Sedlacek, die betoogt dat de economie in de afgelopen decennia te veel is gezien als een exacte wetenschap en daarmee haar oorspronkelijke karakter als sociale of morele wetenschap is verloren?
“Ik ben niet heel enthousiast over het werk van Sedlacek. In plaats van dat hij economische mythes ontmaskert, doet hij er soms nog een schepje bovenop. Zo ontwaart hij in het meer dan 4000 jaar oude Gilgamesj-epos al de contouren van de onzichtbare hand. Kom op, denk ik dan. Maar dat er steeds meer aandacht is voor andere economische stromingen en benaderingen vind ik zonder meer positief. Eerherstel voor de klassieke economen zou mooi zijn. Voor dit boek heb ik Adam Smith met plezier gelezen. Bij hem ging economie ook over groei. Hoe krijg je welvaart in de hele wereld? Later pas is de economie een vraagstuk van de verdeling van schaarse goederen geworden. Economie is meer dan alleen meten. Je moet het niet over laten aan technocraten. Als je je serieus neemt als Nederlandse burger dien je wat van de economie te weten.”

Zijn burgers voldoende gquipeerd om zich een goede mening te vormen over economische onderwerpen?
“Het gaat om economisch engagement. De economie is niet exclusief het domein van specialisten. Ik weet niet hoe je een kernreactor moet bouwen, maar heb wel een mening over kernenergie. Zo hoef je ook niet een derivaat te kunnen ontwerpen om er na enige verdieping wel een mening over te hebben. De economie moet heroverd worden. Merkwaardig en triest is wel het herziene economiecurriculum op de middelbare school. Minder Keynes, minder macro-economie. Er wordt in de lesstof erg uitgegaan van de calculerende burger. Zo wordt er in een schoolboek het voorbeeld gegeven van een gezin waarin een man en een vrouw werken. Als er iemand zijn baan moet opzeggen dan gaat men in dat boek vanuit dat dit degene met het laagste salaris is. Er wordt niet gesproken over rolmodellen of andere mogelijke motivaties.”

Wat vindt u van het verzet tegen het economismevan GroenLinks-leider Jesse Klaver?
“Ik snap de gedachte erachter, maar vind het een ongelukkig gekozen term. Het suggereert dat alles wat met economie te maken heeft fout en koud is. Dat economie iets is waar je je ver van moet houden. Economie is veelzijdiger en spannender dan de bovenliggende neoklassieke stroming. Het gaat om botsende wereldbeelden.”

9200000040511349Wat hoopt u bij de lezers van uw boek achter te laten?
“Hoop en optimisme. Iedereen was na de crisis boos op de banken en er heerste een stemming van hopeloosheid. De lobby van de financiële wereld is zo machtig dat zij haar zin toch wel krijgt, was het idee. Zelf heb ik ook veel artikelen geschreven waarin ik betoogd heb dat er steeds meer vermarkt wordt. Tijdens het schrijven van dit boek ben ik optimistischer geworden door te kijken naar de werkelijkheid. Ja, er zit een laagje winstdenken over onze economie. Maar daaronder werkt het in grote delen van de economie anders. Mensen werken plezierig samen, brainstormen over nieuwe ideeën en er wordt veel vrijwilligerswerk gedaan. Die foute kwade economie is echt niet overal doorgedrongen.”

‘De Grootste Show op Aarde – de mythe van de markteconomie’ van Koen Haegens verscheen bij  Ambo Anthos en ligt nu in de winkel.