Zo zakte Halbe Zijlstra's luchtkasteel langzaam in elkaar

De eerste argwaan (16 - 26 oktober 2017)

'Een verrassende keuze.' Het zijn de meest gehoorde woorden op het Binnenhof als op 16 oktober 2017 duidelijk wordt dat Halbe Zijlstra naar voren wordt geschoven als de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken. Verrassend, want hij staat niet bekend om zijn buitenlandervaring.

Dat zien journalisten verkeerd, vinden VVD-spindoctors. Zijlstra is 'de wereld overgevlogen voor Shell' en zou een bomaanslag in Colombia hebben meegemaakt. En, zo wordt benadrukt: hij ontmoette zelfs ooit president Poetin in diens buitenhuis in Rusland. Daar zou hij, in gezelschap van Shell-topman Jeroen van der Veer, hebben gehoord hoe Poetin zijn plannen ontvouwde om terug te keren naar een Groot Russisch Rijk. Het zou Zijlstra's blik op de geopolitiek voorgoed hebben veranderd.

Het verhaal wekt verwondering op de Volkskrant-redactie. Hoe kwam Zijlstra terecht in die datsja? Poetin ontmoet jaarlijks misschien twee of drie Nederlanders en dan alleen als ze hooggeplaatst zijn, zoals de koning. Zijlstra was voor zijn Kamerlidmaatschap slechts gemeenteraadslid in Utrecht geweest. Met zijn ICT-eenmansbedrijf begeleidde hij inderdaad soms projecten voor Shell, maar hij zat zeker niet in de bedrijfstop.

Argwaan dat het datsja-verhaal misschien niet klopt, ontstaat voor het eerst op woensdag 25 oktober 2017 om 15.28 uur als de Volkskrant een e-mail van Jeroen van der Veer krijgt doorgestuurd waarin staat: 'In al mijn bezoeken aan president P, daar was Halbe niet bij.'

Wanneer de krant de hoofdwoordvoerder van de VVD-fractie vraagt hoe het zit, belooft hij navraag te doen bij Zijlstra zelf. Zijlstra maakt zich dan al zorgen, zal hij later toegeven in het interview van 10 februari waarin hij al zijn leugens opbiecht. 'Ik zat in Londen en ik weet nog dat iemand mij dat AD-verhaal toestuurde (waarin het verzonnen datsja-verhaal stond, red.) en toen kreeg het een heel andere lading. Want toen werd het: kijk die Zijlstra eens internationale ervaring hebben. Terwijl ik alleen dat inhoudelijke verhaal wilde vertellen. Vanaf dat moment heb ik iedereen die daar een vraag over stelde gezegd: ik ga daar niks over zeggen. Want ik dacht: ik ga dit verhaal niet verder aanwakkeren.'

Achteraf gezien is dit het moment dat de nog niets eens aangetreden minister van Buitenlandse Zaken chantabel werd. Hij droeg een groot geheim met zich mee.

De volgende dag - het is donderdag 26 oktober - gaat het hele kabinet inclusief Zijlstra op het bordes op de foto met de koning. De Volkskrant belt weer met de VVD-woordvoerder voor een reactie in de editie van die zaterdag. Maar hij sms't terug dat hij de vorige dag niet met Zijlstra over de kwestie heeft kunnen spreken. De krant wordt doorverwezen naar zijn nieuwe woordvoerders bij Buitenlandse Zaken, want: 'Hij is nu minister.'

Op donderdag 26 oktober om 14.51 uur - net ná de bordesscène - stuurt de Volkskrant daarom een e-mail naar de twee vaste woordvoerders van de minister van Buitenlandse Zaken. Onderwerp van de email: 'Urgent: wederhoor Zijlstra.'

De minister zal persoonlijk de volgende ochtend vóór 12 uur bellen met het antwoord, laat zijn kersverse woordvoerder weten. Volgens haar ligt het allemaal 'best ingewikkeld' en is er 'geen simpel ja of nee' op het datsja-verhaal te geven.

Zijlstra zakt dan al verder weg in een moeras van onwaarheden.Bij het kennismakingsgesprek met zijn communicatieteam op vrijdag 27 oktober zegt Zijlstra dat hij de datsja-vragen van de Volkskrant 'persoonlijk wil oplossen', vertelt een van de aanwezigen. Enkele teamleden zullen zichzelf later voor het hoofd slaan dat ze toen niet hebben doorgevraagd.

Zijlstra duikt (27 oktober 2017 - 8 januari 2018)

Zijlstra belt die vrijdag niet met de Volkskrant. 'Ik ben het gaan wegduwen', zal hij later toegeven. Zijn woordvoerder belt wel. Deze zegt dat de minister te druk is, en voegt daaraan toe dat Zijlstra wil 'bevestigen noch ontkennen' dat hij als ondernemer ooit in een buitenhuis met Poetin was. De reden is dat hij 'niet op het verleden wil ingaan'.

Ze vertelt er ook bij dat binnen het ministerie inmiddels wordt gezegd dat Zijlstra wel in de datsja was, maar niet aan de gesprekstafel zat. Ook zouden sommige mensen er 'belangen' bij hebben om niet te vertellen dat de gesprekken met Poetin plaatsvonden. Ook bij de VVD vinden ze dit een plausibele verklaring.

De Volkskrant publiceert dit weerwoord op zaterdag 27 oktober. Een paar dagen later neemt een voormalige Shell-collega van Zijlstra contact op. Hij heeft het stukje gelezen en kan het niet geloven. 'Hij had de positie daar totaal niet voor', zegt de man die meer dan twintig jaar bij Shell werkte. 'Zijlstra was toen maar een simpele ingehuurde kracht. Hij was betrokken bij het opzetten van een creditcardsysteem voor Shell-managers. We zaten met een man of zes op een afdelinkje boven Den Haag Centraal. Wij kwamen niet in de búúrt van Van der Veer, laat staan bij Poetin.' Hij noemt het idee dat Zijlstra samen met de Shell-topman en Poetin in een kamer zat 'volstrekt belachelijk' en 'lachwekkend'.

_{Artikel gaat verder onder de video.}

Op 31 oktober stuit de krant op het filmpje van het VVD-congres van 21 mei 2016, waarop te zien is hoe Zijlstra zijn leugen publiekelijk verkondigt. 'Ik was begin 2006 aanwezig in de datsja van Vladimir Poetin. Ik was medewerker. Ik was weggestopt achterin het zaaltje waarin het plaatsvond. Maar ik kon heel goed horen wat het antwoord van Vladimir Poetin was op de vraag wat hij verstond onder Groot Rusland. Want Groot Rusland is waar hij naar terug wil. En zijn antwoord was: Dat is Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne en de Baltische Staten. En Kazachstan was nice to have.'

Zijlstra noemt hierin voor het eerst een datum van zijn vermeende bezoek: 'Begin 2006.' Dat maakt het makkelijker om gericht vragen te stellen aan mensen die Zijlstra in die tijd kenden.

In de dagen en weken erna, als de Volkskrant aan Zijlstra's woordvoerder vraagt wanneer de minister kan uitleggen hoe het zit met die datsja, is de bewindsman te druk, op reis of ziek. De woordvoerder herhaalt vanaf dat moment consequent dat de minister het verhaal 'het beste zelf persoonlijk kan uitleggen'. Maar er komt geen afspraak.

In november doet de Volkskrant ook in Moskou navraag naar Zijlstra's Ruslandervaring. Een woordvoerder van president Poetin laat weten dat bij het Kremlin niets bekend is over een eerdere ontmoeting van Zijlstra, Poetin en Van der Veer. 'Helaas hebben we de lijst met aanwezigen niet meer.' Dat is vreemd, want iedereen die in de buurt komt van de president wordt om veiligheidsredenen uitgebreid gescreend.

In december heeft Zijlstra een gesprek met NRC Handelsblad, waarin hij ook vertelt over zijn ervaringen in de datsja. Net voor zijn aftreden op 13 februari beweert Zijlstra in de beantwoording van Kamervragen dat hij tijdens dit gesprek in december voor het eerst al heeft toegegeven dat hij 'niet zelf bij de bijeenkomst met president Poetin aanwezig was'. Het transcript dat NRC Handelsblad heeft van dat gesprek schept een ander beeld. Zijlstra laat in het midden of hij elders in de datsja zat. 'Waar ik was gaan we maar even niet op in', zegt Zijlstra. NRC besluit daarop de hele passage te schrappen. De minister ontsnapt zo aan de waarheid.

Van der Veer laat Zijlstra vallen (9 januari - 9 februari 2018)

Als de minister ruim twee maanden in functie is, in januari, vermoedt de Volkskrant dat zijn eerste bezoek aan Moskou aanstaande is. Het MH17-dossier is belangrijk voor Nederland, dus Zijlstra moet vast persoonlijk contacten gaan leggen in Rusland. Het datsja-verhaal wordt weer relevant: heeft Zijlstra een goede band met Poetin en kan dat helpen in het MH17-dossier?

De Volkskrant dient op dinsdag 9 januari daarom wederom schriftelijke vragen in bij Buitenlandse Zaken. De zegsvrouw belooft op zoek te gaan naar 'een geschikt moment' om met Zijlstra zelf te spreken over de kwestie. De diplomate weet, zo stelt BZ achteraf, op dat moment ook nog niet van de leugen van Zijlstra. Dat krijgt ze op 31 januari pas te horen.

Drie weken later vraagt de Volkskrant waarom de minister nog steeds geen antwoord wil geven. Een afspraak wordt zowaar vastgelegd: op donderdag 1 februari om 18.00 uur heeft hij een paar minuten tijd. Maar op de dag zelf wordt de afspraak weer afgezegd. Zijlstra is te druk en moet die donderdagavond naar het Bewindspersonenoverleg van de VVD. Dat is een wekelijkse ontmoeting van de VVD-top.

Premier Rutte heeft er 'geen actieve herinnering' aan of hij de leugen van Zijlstra tijdens dat topoverleg heeft gehoord of op een ander moment in die week, zal hij later tegen de Kamer zeggen. Ook Zijlstra zou niet meer weten wanneer in die week hij Rutte heeft ingelicht. 'We kunnen het niet precies terughalen', zegt Rutte.

De premier herinnert zich wel wát er werd gezegd: 'De heer Zijlstra vertelde mij: dit ernstige feit heeft zich voorgedaan, ik heb daarover gelogen; de Volkskrant is met een stuk bezig en ik ga in dat stuk volledige openheid geven; dat komt zeer binnenkort.' Rutte wil naar eigen zeggen de primeur van de Volkskrant niet in de weg zitten en besluit daarom de Kamer niet de informeren.

Op donderdag 1 februari deelt Shell-topman Van der Veer cruciale nieuwe informatie met de Volkskrant, na een overleg in de Tweede Kamer. Op de vraag of het mogelijk is dat Zijlstra misschien wel in de datsja aanwezig was, maar dat hij hem is vergeten, zegt hij: 'Dat lijkt mij onwaarschijnlijk'. Hij moet er ook een beetje bij lachen. En dan, luid en duidelijk: 'Ik herhaal: ik heb nooit tegelijk met de heer Poetin en de heer Zijlstra in één kamer gezeten.' Hoe het kan dat de minister dit dan toch blijft volhouden? 'Dat moet de heer Zijlstra zelf maar uitleggen.'

Kort erna vertellen twee andere voormalig Shell-collega's dat Zijlstra in zijn vroegere werk naar hun weten geen directe toegang had tot Van der Veer. Over een eventuele ontmoeting met Poetin, zegt de een: 'Hij heeft mij er in ieder geval nooit iets over verteld.' De ander: 'Het is niet aannemelijk.'

Om Zijlstra tot een antwoord te dwingen, belt de Volkskrant op vrijdag 2 februari met het hoofd communicatie van Buitenlandse Zaken om de ernst van de situatie te benadrukken. 'Zijlstra moet nu echt gaan praten. Want wij gaan publiceren. Desnoods met de mededeling dat Zijlstra weigert te antwoorden.' Een uur later belt Zijlstra's woordvoerder terug met een voorstel: een 'breder gesprek' over het buitenlandbeleid van de minister nadat hij terug is uit Moskou: op vrijdag 16 februari.

De Volkskrant slaat het voorstel af en legt op dinsdag 6 februari om 13.00 uur een te publiceren artikel voor over de valse datsja-beweringen. De minister krijgt 48 uur om te reageren.

Diezelfde avond krijgt de krant het aanbod om mee te vliegen naar Moskou en in het vliegtuig met Zijlstra te spreken over de datsja en een 'breder Rusland-verhaal'. Een snoepreisje? Buitenlandse Zaken ontkent: 'Dat is niet de indruk die wij willen wekken.' Waarom Zijlstra het gesprek niet telefonisch kan voeren, wordt dan niet duidelijk. Buitenlandse Zaken zegt achteraf dat de twee pogingen om het weerwoord in of na Moskou te geven uitsluitend het gevolg waren van agendatechnische problemen.

Het ultimatum wordt echter gehandhaafd en de publicatie kruipt dichterbij. Op woensdag 7 februari belt de woordvoerder om 07.15 uur 's ochtends op met de vraag of de Volkskrant de publicatie wil uitstellen als de minister bereid is om op zaterdag 10 februari face to face te praten en het 'hele verhaal te vertellen'. De Volkskrant accepteert het aanbod. Zijlstra weet ondertussen wat hem te doen staat. Vanuit Japan licht hij Van der Veer in over de aanstaande publicatie. De oud-Shell-topman is nodig voor de verdedigingslijn die Zijlstra heeft voorbereid: de inhoud klopte wel.

Zijlstra trekt zijn conclusie en treedt af (10 februari - 13 februari 2018)

Gekleed in een trui en met vermoeide ogen gaat Zijlstra zaterdagochtend zitten aan de tafel in de persruimte van Schiphol. 'Omdat dat klopt', antwoordt hij onomwonden op de vraag waarom voormalig Shell-topman Jeroen van der Veer blijft volhouden dat Zijlstra er niet bij was. 'Het is vrij simpel: ik was daar niet bij.'

Jeroen van der Veer, de leugen, alles komt op tafel. Hij heeft wel één verzoek: of de Volkskrant niet wil melden dat hij Van der Veer bij naam heeft genoemd. Hij wil Shell er graag buiten houden, in het belang van het bedrijf. 'Ik wil niet dat je de connectie maakt dat ik zeg dat hij het is', zegt Zijlstra. Hij zegt zich wel te kunnen voorstellen dat de Volkskrant hem 'niet zomaar meer gelooft' als hij een naam noemt en dus stuurt hij erop aan om bij Van der Veer te checken of het inhoudelijk klopt wat hij heeft gehoord over Poetin.

Zijlstra oogt ontspannen. Hij vertelt na afloop van het interview over zijn zoon die hij naar hockey gaat brengen en neemt vriendelijk afscheid.

Zaterdagmiddag belt hij de VVD-woordvoerder, die naar eigen zeggen nog niets wist van de leugen. Zondagmiddag belt hij met een klein groepje VVD'ers: Mark Rutte, Klaas Dijkhoff, Han ten Broeke. Ook de fractievoorzitters van de coalitiepartijen en de drie vicepremiers krijgen een telefoontje. De lijn van het verhaal: ik heb gelogen. Maar de inhoud van wat ik heb gezegd klopt.

De coalitiegenoten geloven Zijlstra - mede omdat hij hen vertelt dat de voormalige Shell-topman Van der Veer hem steunt. Zowel bij de VVD als bij coalitiepartijen heerst zondagavond het idee dat Zijlstra de leugen kan overleven. Ze omarmen zijn verdedigingslijn.

De Volkskrant checkt het verhaal ondertussen bij Van der Veer en krijgt op zondag een wat cryptische mail terug. Of de inhoudelijke boodschap van Poetin klopt? 'Qua strekking wel, dus Groot Rusland is (historisch gezien) groter dan huidig Rusland. Hoe ik de specifieke landen destijds aan Zijlstra heb verteld, herinner ik mij niet. ('Nice to have' is niet een zegswijze van mij).'

Omdat de e-mail nog vragen oproept en Ruslandkenners het onwaarschijnlijk achten dat Poetin deze woorden zo heeft gezegd, besluit de Volkskrant het voor rekening van Zijlstra te houden dat de inhoud van Poetins boodschap klopt.

Tot verbazing van de Volkskrant-redactie zeggen Zijlstra, premier Rutte en coalitiegenoten Pechtold en Segers voor de camera dat de inhoud van de boodschap klopt en is bevestigd aan de Volkskrant. 'Zo maakt Zijlstra misbruik van de off the record-belofte om de krant als een soort getuige à décharge op te kunnen voeren', schrijft hoofdredacteur Philippe Remarque maandag aan Van der Veer. Hij legt hem uit dat we door toedoen van de minister zijn identiteit niet meer anoniem kunnen houden en vraagt hem om nadere herinneringen.

Van der Veer vindt het zielig voor de minister, laat hij de Volkskrant later weten. De manier waarop hij zijn mail van zondag heeft opgesteld, is expres een beetje vaag zodat hij zoveel mogelijk voor de minister opkomt, maar toch dichtbij de waarheid blijft. Na enig doorvragen schrijft en vertelt hij wat Poetin exact heeft gezegd: Zijlstra heeft de woorden van president Poetin over Groot Rusland agressiever geïnterpreteerd dan hij ze heeft gezegd. 'Andere interpretaties (in agressieve zin) zijn niet aan mij noch mijn woordgebruik', schrijft Van der Veer. En 'Kazachstan is nice to have' is helemaal nooit gezegd, benadrukt hij nogmaals.

Dat nieuws brengt de Volkskrant op maandagavond 12 februari. Zijlstra denkt volgens ingewijden dan nog steeds dat hij kan aanblijven. Hij heeft die maandagochtend van Van der Veer een kopie gekregen van de mail tussen de Shell-topman en de Volkskrant waarin staat dat 'de strekking' klopt (en ook de mitsen en maren erbij). Hij is ervan overtuigd dat de Shell-topman hem steunt.

Die e-mail wordt op dinsdag gelekt door Buitenlandse Zaken in een poging het ministerschap van Zijlstra te redden. Twee journalistieke bronnen bevestigen aan de Volkskrant dat zij op dinsdag zijn benaderd door diplomaten van Buitenlandse Zaken met de vraag of zij langs wilden komen op het ministerie om inzage te krijgen in de vertrouwelijke e-mail. Zeker is dat na deze poging NRC, De Telegraaf en RTL Nieuws inzage hebben gehad in deze mail.

De verspreide e-mail zou volgens Buitenlandse Zaken tonen dat Zijlstra's inhoudelijke boodschap over Poetin wel degelijk klopte, de belangrijkste verdedigingslijn van de minister en de coalitie. De Volkskrant had toen al Van der Veers afwijkende interpretatie gepubliceerd, gebaseerd op verder e-mailverkeer in de loop van maandag. Het is niet bekend of Buitenlandse Zaken ook over die tweede en derde e-mail beschikte.

De Shell-topman vindt de situatie vervelend voor de minister, zegt hij dinsdag in een gesprek met de Volkskrant, maar ergert zich er ook steeds meer aan hoe hij bij de kwestie betrokken wordt. Hij heeft in totaal drie e-mails over de kwestie gestuurd naar de Volkskrant-hoofdredacteur en belt persoonlijk met hem. Hij vindt de berichtgeving van de krant netjes, zegt hij, maar wil nu verder geen contact meer hierover.

Zijlstra trekt zijn definitieve conclusie als de Volkskrant op dinsdag 13 februari net na het middaguur twittert hoe het gesprek tussen de krant en Van der Veer is verlopen en waarom de krant concludeert dat Zijlstra's boodschap over Poetin ook inhoudelijk niet klopt. Zijlstra belt met de VVD-top en de fractievoorzitters van de coalitiegenoten: 'Ik stop ermee'.

De rol van premier Rutte (13 februari 2018 - heden)

Een brok in zijn keel. De tranen wegslikkend. Zijlstra wordt overmand door emoties als hij zijn aftreden als minister van Buitenlandse Zaken aankondigt in de plenaire zaal van de Tweede Kamer. Het was zijn droombaan. Na amper vier maanden struikelt Zijlstra over een onnodige leugen. 'Het is de grootste fout in mijn gehele carrière.'

Rutte omhelst Zijlstra en neemt het stokje over. De premier erkent dat ook hij is aangedaan door het ontslag van zijn minister. 'We vertrouwden elkaar. Ik mis hem enorm.' Coalitiegenoten erkennen dat het aftreden van Zijlstra onvermijdelijk was geworden. Maar benadrukken ook dat ze Zijlstra al die jaren van een andere kant hebben gezien: Dijkhoff: 'Deze afloop is niet representatief voor zijn carrière.'

De oppositie kent geen genade. GroenLinks en Forum voor Democratie hameren erop dat Zijlstra chantabel was en dat Rutte had moeten ingrijpen.

Ook andere oppositieleden sparen Rutte niet. Ze leggen hem het vuur aan de schenen over het niet-informeren van de Kamer zodra hij van Zijlstra hoorde dat die heeft gelogen. PvdA'er Asscher gelooft Rutte niet als hij zegt dat hij 'geen actieve herinnering' heeft bij de vraag of hij andere VVD'ers over de leugen heeft verteld. Asscher kent Rutte nog goed uit het vorige kabinet en noemt hem een 'controlfreak'.

Opvallend is dat Rutte ook stevig ontkent dat er bij het ministerie is aangedrongen om pas tot publicatie over te gaan na de reis naar Rusland. GroenLinks-leider Klaver herhaalt de vraag een paar keer, maar Rutte antwoordt: 'Er wordt hevig nee geschud in het ambtelijk vak. Dus het antwoord is nee.' Klaver gelooft de premier niet, maar Rutte houdt vol: 'Ik ben geen minister van Buitenlandse Zaken, maar ik vertrouw deze mensen. Als zij nee zeggen, is het nee. Echt, het zijn gewoon goeie ambtenaren. Die gaan me hier echt niet iets voorliegen. Dat klopt gewoon.'

Rutte overleeft een motie van wantrouwen, die door 43 Kamerleden wordt gesteund. De oppositie waarschuwt: over de datsja-kwestie is het laatste woord nog niet gezegd.

Weerwoord Buitenlandse Zaken

Op de vraag of het klopt dat Buitenlandse Zaken e-mails heeft gelekt tussen Van der Veer en de Volkskrant-hoofdredacteur, wil het departement geen uitsluitsel geven. 'U vraagt om bevestiging of er achtergrondinformatie is gegeven vanuit BZ. Maar de aard van achtergrondinformatie is dat daar niet op ingegaan kan worden.'

Verder meldt het departement: 'Het ministerie van Buitenlandse Zaken is op 31 januari 2018, ruim een week voorafgaand aan het afgenomen interview met de Volkskrant, op de hoogte gesteld van het volledige verhaal van voormalig minister Halbe Zijlstra. De minister heeft steeds aangegeven persoonlijk met de Volkskrant hierover te willen spreken. Dat lukte vanwege ziekte, ingeplande AO's en de (reis)agenda, de minister bezocht o.a. China en Japan, pas op zaterdag 10 februari 2018, direct na terugkeer op Schiphol.'