Lucebert een nazi-aanhanger: die zagen we niet aankomen. We kennen hem tenslotte van de kalenderwijsheid 'Alles van waarde is weerloos'. Van broze poëzie. Van abstracte maar toch toegankelijke kunst. Als de welgeschapen keizer van de Vijftigers. In alles het tegendeel van het absolute kwaad van het nationaalsocialisme.

En toch blijkt hij het onverenigbare in zich te hebben verenigd. Hij was weliswaar nog geen twintig toen hij zich voor de arbeidsinzet in Duitsland meldde en de brieven aan zijn vrienden met 'Sieg Heil' en 'Heil Hitler' ondertekende, maar toch. De meest radicale fase van het nationaalsocialisme was al aangebroken. De deportatie van Nederlandse Joden was al praktisch voltooid. Wie zich op dat moment, in de nadagen van de oorlog, tot Hitler bekende, moest wel een gelovige zijn geweest.

Dat vinden wij gek. Nog steeds. Dat jongemannen zich in het holst van hun Sturm und Drangtot communist verklaarden, de gruwelijke werkelijkheid van de Sovjet-Unie ten spijt, wordt hun grootmoedig als jeugdzonde vergeven. Sterker: een flirt met het communisme wordt bijna aangemerkt als vast onderdeel van de volwassenwording, en staat waardering voor de prestaties van een kunstenaar niet in de weg. Maar een naziverleden verdraagt geen relativering. En al helemaal geen begrip. Omdat het nationaal-socialisme geen verleidelijke kanten heeft gehad.

Het communisme heeft tenminste ooit nog een belofte voor de toekomst in zich geborgen. Het ging enige tijd gepaard met cultureel avant-gardisme. En het gold als de meest geharnaste tegenkracht van het fascisme afgezien van de periode, 1939-1941, toen de Sovjet Unie en nazi-Duitsland elkaar ontzagen.

Het nationaalsocialisme daarentegen is uitsluitend lelijk geweest. Het heeft nooit de pretentie gehad de hele mensheid te dienen, integendeel. En wij kunnen ons niet voorstellen dat een Schöngeist als Lucebert zich er op enig moment toe aangetrokken heeft gevoeld. Het nationaalsocialisme wordt in overeenstemming met het macabere program van zijn schepper vooral geassocieerd met de verwoesting van grote delen van Europa en met de industriële vernietiging van minderwaardig geachte bevolkingsgroepen.

Daarin school echter niet de verlokking van de ideologie voor het gros van haar miljoenen volgelingen. Die raakten in de ban van haar dynamiek - waarmee ze zich onderscheidde van de parlementaire democratie, van haar 'volkse' gelijkheidspretentie en van de successen die Hitler boekte zonder oorlog te hoeven voeren. Niet alleen in de westerse wereld, maar ook in nazi-Duitsland werd het Verdrag van München - 'Peace for our time' - met opluchting begroet. Tot misnoegen van Hitler.

Om te weten waarin het nationaalsocialisme resulteerde, moeten we kijken naar de filmopnamen die zijn gemaakt bij de bevrijding van de Duitse vernietigingskampen. Maar om een idee te krijgen van de attractie die van het nationaalsocialisme is uitgegaan op miljoenen mensen, onder wie Bertus Swaanswijk/Lucebert, moeten we naar opnamen kijken van opgewekte dagjesmensen aan boord van een Kraft durch Freude-schip. De ingebruikneming van een nieuw stuk Autobahn. De registratie door Leni Riefenstahl van de Olympische Zomerspelen van 1936. Flaneurs op een zonovergoten Kurfüstendamm. Die beelden beroven ons van de geruststellende gedachte dat nationaalsocialisten mensen waren met wie wij niets gemeen hebben.

^{Sander van Walsum is historicus en redacteur van de Volkskrant.}

Wim Hazeu dacht dat zijn biografie van de dichter Lucebert af was. Tot hij diens brieven met 'Heil Hitler' ontdekte. Hazeu was tevreden zijn manuscript aan het doornemen op eventuele correcties, toen hij een brief kreeg. 'Ik was in zo'n stemming van: het zal wel.' Lees hier wat er toen gebeurde. (+)

Recensie: Uitstekende (en onthullende) biografie van Lucebert waarin toch ook de bewondering overeind blijft
De beroemde schilder en dichter Lucebert als overtuigde edelgermaan; het is moeilijk te geloven, maar de voortreffelijke biografie van Wim Hazeu laat er geen twijfel over bestaan.