Een kortere werkweek voor iedereen: hoe haalbaar is dat?

Het loonakkoord dat de vakbond IG Metall en de werkgeversorganisatie Südwestmetall in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg sloten, stemt tot nadenken. Niet alleen is er een loonsverhoging gepland van 4,3 procent, nog los van bijkomende premies, werknemers kunnen er ook voor opteren om 6 tot 24 maanden lang maar 28 uur per week te werken. Een tijdelijke en ook individueel te kiezen regeling, zonder loonbehoud: "een pyrrhusoverwinning" noemde Pieter Timmermans van ondernemersorganisatie VBO het deze week in een reactie. 

En toch. Het Duitse akkoord brengt een interessant debat, dat ook hier al jaren woedt, weer aan de oppervlakte: moeten we op korte of langere termijn onze manier van werken niet anders organiseren? En maken kortere werkweken of -dagen daar dan geen deel van uit?  

"Historisch gezien is hét argument voor arbeidsduurverminderingen een betere gezondheid en minder stress", stelt Stan De Spiegelaere. Hij onderzoekt het concept werkduur voor het Europese vakbondsinstituut ETUI. De eerste Arbeidstijdenrichtlijn van Europa, uit 1993, vertrok net vanuit die gedachte van veiligheid en gezondheid op het werk. En veel onderzoeken en testcases rond (collectieve) kortere werkdagen en -weken leggen dezelfde link.

Zo experimenteerde de lokale overheid in het Zweedse Göteborg in 2015 en 2016 met een 6 urendag (en dus een 30 urenweek) in een rusthuis. Een van de belangrijkste pluspunten daar was net de aanzienlijke gezondheidsverbetering van het verplegende personeel. Zij voelden zich minder gestresseerd, alerter en onderhielden ook in hun privéleven een actievere levensstijl. Daardoor ging ook het aantal ziektedagen achteruit.

Voorstanders van korter werken, denken dan vooruit en linken die gezondheid ook aan langere loopbanen, die dan weer goed zouden zijn voor de betaalbaarheid van de pensioenen.

Een tweede argument is vaak dat een kortere werkweek - in theorie - ook meer werk creëert. "Arbeidsduurvermindering is niet het tegenovergestelde van betaald werk", zegt De Spiegelaere. "Integendeel: doordat mensen minder lang werken, komen er in theorie meer plaatsen vrij, waardoor er in totaal meer mensen aan het werk zijn. De werkzaamheidsgraad zou zo dus omhoog gaan."

Een laatste argument, dat almaar pertinenter wordt, is dat van de gelijkheid tussen man en vrouw. "Vandaag is het nog altijd niet zo evident om een gezinsleven te onderhouden als beide partners fulltime werken. In de praktijk zien we dat dan vaak de vrouw ervoor kiest om deeltijds te gaan werken. Dat heeft dan uiteraard ook gevolgen voor haar inkomen, haar pensioenrechten. Dus als we de norm voor het voltijdse aantal werkuren lager zouden leggen, zouden mogelijk meer vrouwen fulltime werken én zouden mannen meer thuis zijn en betrokken bij het gezinsleven." Dat verklaart waarom vrouwenorganisaties als Femma in ons land al jaren pleiten voor een 30 urenweek. 

(Lees verder onder de foto)

De paradox is dat veel pluspunten van de kortere werkweek tegelijk ook een zwakke plek in zich houden. Zo uit Sonja Teughels, arbeidsmarktexpert bij ondernemersorganisatie Voka, haar twijfels bij het argument dat mensen langere loopbanen zullen onderhouden. Het systeem van tijdskrediet in ons land heeft op dat vlak bijvoorbeeld niet veel effect gehad, zegt ze. "Langer werken was daar het argument. Maar eigenlijk is dat nooit het geval geweest: de sowieso al vrij korte loopbanen van de Belgen zijn er nog altijd niet veel langer op geworden."

Ook de redenering dat arbeid ‘herverdeeld’ wordt over meer mensen, vindt ze twijfelachtig. "Dat houdt geen steek, de arbeidsmarkt laat zich niet zo makkelijk sturen. Mensen laten zich niet zo makkelijk vervangen." Ze haalt het voorbeeld aan van het ouderschapsverlof, waarbij het mogelijk zal worden om maar een halve dag in de week op te nemen, gedurende 40 maanden. "Je denkt toch niet dat daar iemand extra voor in de plaats zal worden aangenomen?"

De Spiegelaere erkent dat probleem: "Het gezondheidsargument is alleen van toepassing als je de daling van het aantal uren ook compenseert met meer werknemers. Als je gewoon de werkdruk laat stijgen, zoals nu eigenlijk al vaak bij parttime werk gebeurt, zorgt dat net voor méér stress."

Zelfs bij het voordeel van de gelijkheid tussen man en vrouw zijn er, in bepaalde gevallen, vraagtekens te plaatsen. Vooral als de arbeidsduurvermindering niet collectief, maar enkel individueel wordt doorgevoerd: "Individuele systemen - net zoals dat wat er nu in Duitsland is afgesproken - hebben hun merites. Maar er is ook een belangrijke beperking", weet De Spiegelaere. "We zien namelijk vaak dat vooral vrouwelijke werknemers daarvoor lijken te kiezen, waardoor dat systeem eigenlijk weer rollenpatroonbevestigend werkt."

(Lees verder onder de foto)

En dan is er natuurlijk de hamvraag: is het wel betaalbaar? "Dat is het klassieke argument om dit debat dood te maken", vindt De Spiegelaere. Hij ziet zelf verschillende modellen om het kostenplaatje te doen kloppen, waarbij werkgevers, werknemers en de overheid allemaal een duit in het zakje doen. "En je kunt ook kijken naar de inkomsten die kortere werkuren opleveren, zoals een productiviteitsstijging door gezondere, fittere werknemers, of meer flexibele werktijden." 

Het voorbeeld uit Göteborg bewees inderdaad dat de dienstverlening er - in de ogen van de rusthuisbewoners - fors op vooruit was gegaan. Het verplegend personeel had duidelijk meer energie, waardoor ook de activiteiten de hoogte in gingen.

Maar het prijskaartje van de test - die volledig betaald was door de lokale overheid - lag wel bijzonder hoog. Doordat de werknemers er hun voltijdse loon hadden mogen behouden én er nieuwe mensen moesten worden aangeworven, liepen de kosten op tot 1 miljoen euro over 2 jaar. Zelfs als de besparingen in werkloosheidsuitkeringen en in de ziekteverzekering werden meegerekend, lag de extra kost nog op zowat 500.000 euro.

Het Duitse concept van een (al dan niet tijdelijke) 28 urenweek zal niet zo snel overwaaien, denkt De Spiegelaere. "Maar misschien zorgt het wel voor inspiratie bij de bonden om bij loononderhandelingen wat minder op geld in te zetten en wat meer op tijd. Het vernieuwende in Duitsland is net dat de bonden dat binnengehaald hebben, met dank aan een goed uitgekiende campagne. Het is lang geleden dat dat nog eens gebeurd was."

Teughels, die de kwestie vanuit werkgeversstandpunt bekijkt, is daarover wat bezorgd. Nu een collectieve arbeidsduurvermindering opperen, zou "bedreigend overkomen voor Vlaamse bedrijven, door de krapte die vandaag heerst op de arbeidsmarkt". "De context is hier ook helemaal anders: de werkzaamheidsgraad in ons land ligt veel lager dan in Duitsland. En we zitten met een sterk vergrijsde arbeidsbevolking. Wij hebben niet dezelfde aantallen beschikbare mensen als Duitsland om een arbeidsduurvermindering te compenseren. We zouden de beschikbare poel waaruit we kunnen putten gewoon nog kleiner maken. En we zitten al op ons tandvlees: bedrijven hebben nu wel de middelen om mensen aan te nemen, maar vinden vaak niemand. Dat debat zou nu heel verkrampt gevoerd worden."

En laat net dat sociale overleg zo belangrijk zijn, zegt De Spiegelaere. "Historisch gezien wordt zoiets zelden door een regering beslist, maar wel op sectorniveau. Zo hebben we bijvoorbeeld al in de banksector al een 35 urenweek. Stel dat dat door andere sectoren wordt overgenomen, wordt dat langzaam maar zeker de norm. Dus áls het gebeurt, zal het afkomstig zijn uit het overleg van de sociale partners."

(Lees verder onder de foto)

Toch maken zowel Teughels als De Spiegelaere een opening voor de langere termijn. "We moeten er wel over durven nadenken", denkt Teughels. "Het is duidelijk dat in de toekomst onze notie van arbeid en hoe die moet worden georganiseerd, moet veranderen.""Ik ben nog jong", lacht De Spiegelaere. "Ik denk dat ik het in mijn leven misschien nog wel ga meemaken, een nieuwe collectieve arbeidsduurvermindering." En zal dat dan een 30 of 35 urenweek zijn? "(Lacht) Laten we het voorlopig houden op een 35 urenweek."