Links hangt in de touwen en rechts is een factor van belang geworden in het politieke landschap. Forum voor Democratie, PVV en VVD staan in de peilingen samen op een dikke zestig zetels. Bij de gemeenteraadsverkiezingen werken sommige rechtse partijen zelfs samen. Hoe het falen van links de doorbraak van rechts mogelijk maakt. Bij het debat over de regeringsverklaring, afgelopen november, leek het er even op dat ‘rechts’ met Thierry Baudet uiteindelijk toch een nieuwe clown binnen de gelederen had gekregen. Een aardig uitziende jongen met doorgaans een heel grote bek, strooiend met citaten van grote denkers als Rilke en Baudelaire. Maar een op een in het debat was hij volstrekt kansloos tegen een stoïcijn als VVD-fractieleider Klaas Dijkhoff of tegen een dossiervreter als Mark Rutte. Alom teleurstelling onder zijn aanhang, want Baudet was geen Fortuyn gebleken, geen Verlosser op wie ‘rechts’ sinds 6 mei 2002, sterfdag van Fortuyn, zo smachtend zit te wachten. Maar in de weken daarna herpakte de FvD-leider zich, onder andere op een partijcongres waar hij met de verkiezing van Annabel Nanninga als lijsttrekker in Amsterdam maximale media-aandacht wist te genereren. En plots waren daar weer dat zelfverzekerde smoel en de bijbehorende schimpscheuten aan het adres van de collega-Kamerleden met hun, in zijn ogen, povere intellectuele capaciteiten. Vervolgens begonnen alle peilingen erop te wijzen dat met de gemeenteraadsverkiezingen in aantocht, zijn partij weleens de grote winnaar kon gaan worden in de hoofdstad én indirect ook in Rotterdam, waar hij fungeert als een veredelde lijstduwer van Leefbaar Rotterdam-lijsttrekker, wethouder en oud-LPF’er Joost Eerdmans. Thierry is back, zo lijkt het, en bijval komt nu ook uit onverdachte hoek. Van filosofe Marjan Slob bijvoorbeeld, die laatst in haar Volkskrant-column schreef: “Thierry is een vurige jonge man in een land vol uitgebluste ouderen. Als er iets aantrekkelijks aan hem is, dan is het dat. (–) Baudet is de bal die de oude garde dolt. Zijn achterban vindt dat leuk.” Baudets opkomst zal onmiskenbaar gevolgen hebben voor het politieke landschap. Is daarin nog plaats voor een partij als de PvdA? En waar de linkse samenwerking nooit tot stand is gekomen vanwege te grote onderlinge verschillen of onderlinge afgunst, zouden de ‘rechtse’ partijen daar wel toe in staat zijn? Of zuigt het FvD op termijn de VVD helemaal leeg? Toegegeven, de landing van ‘rechts’ heeft even geduurd. Minstens twintig jaar, als we de Nederlandse Volks-Unie van Joop Glimmerveen en later de Centrum Democraten van Hans Janmaat buiten beschouwing laten. In de jaren negentig was VVD-fractieleider Frits Bolkestein de eerste vertegenwoordiger van een serieuze partij die zich uiterst kritisch uitliet over de multiculturele samenleving. Zo meende hij dat kinderen van illegalen geen regulier onderwijs in Nederland moesten kunnen volgen. Hoon viel hem ten deel, maar de VVD behaalde bij de verkiezingen van 1998 met 38 zetels een recordaantal. In dat jaar verruilde ‘Bolk’ de Residentie voor Europa en maakte daarmee eigenlijk de weg vrij voor Pim Fortuyn. Na 9/11 stevende deze zelfs af op het premierschap. Zijn gewelddadige dood vlak voor de verkiezingen van 2002 kon niet verhinderen dat zijn partij, de LPF, de grote winnaar werd en met 26 zetels nieuw in de Kamer kwam. De moord op Theo van Gogh in 2004, en daarna de Amerikaanse invasies in Afghanistan en Irak, droegen bij aan een allengs grimmiger wordende kijk op de islam in Nederland en daarbuiten. Geert Wilders van de VVD brak in 2004 met deze partij en begon voor zichzelf. De Arabische Lente bracht dictators ten val in Egypte, Libië en Irak, maar de chaos en onrust die dat met zich meebracht, konden niet worden gerepareerd door de nieuwe machthebbers. Islamitische Staat kwam op, in Syrië brak de pleuris uit die tot op de dag van vandaag voortwoekert en Europese steden werden opgeschrikt door IS-aanhangers die aanslagen pleegden op onschuldige burgers. In 2015 kreeg Europa te maken met een ongekende migratiestroom vanuit Afrika, alom beschouwd als de voorbode van een nog veel omvangrijkere influx in de komende jaren. In Nederland nam Wilders’ PVV deel aan het eerste kabinet-Rutte, maar dat sneefde voortijdig, vooral door toedoen van Geert Wilders himself. Desondanks leed zijn populariteit daar amper onder. Maar met de opkomst van Thierry Baudet bij de verkiezingen van 2017, toen hij met twee zetels in de Tweede Kamer kwam, heeft hij er een geduchte concurrent bij. Baudet wordt gezien als de beschaafde versie van Wilders. Zo’n twintig jaar na Bolkesteins eerste kritische geluiden over de multiculturele samenleving lijkt de ‘autoritair-populistische’ beweging in z’n geheel eindelijk te staan als een huis. Want ga maar na: het FvD staat inmiddels op veertien zetels (bron: Ipsos). De PVV staat al jaren constant rond de twintig. De VVD scoort er sinds het aantreden van Rutte III ruim dertig; anders dan bij de sociaaldemocraten wordt regeringsdeelname bij liberalen vooralsnog niet afgestraft. Met zijn drieën staan ze op een dikke zestig zetels in de peilingen. De politieke energie komt van ‘rechts’, zoveel is zeker, en we vragen Joost Eerdmans van Leefbaar Rotterdam naar een verklaring hiervoor. “Het grote rechtse blok bestaat eigenlijk pas echt serieus sinds de dood van Pim. Dat is niet eens zo lang als je het vergelijkt met andere stromingen. In die tijd hebben we fouten gemaakt en ervan geleerd. De grote valkuil van de LPF destijds was dat we te veel gelukzoekers in huis hadden, mensen die aan hun eigen carrières dachten en niet aan onze missie. Dat soort fouten maken we nu niet meer, al zal er altijd wel een tussendoor glippen. Maar dat ‘rechts’ zo’n gedegen, volwassen indruk maakt, is toch vooral het gevolg van de onkunde van ‘links’. Het onvermogen om op belangrijke onderwerpen van inzicht te veranderen en juist te blijven hangen in oude, overleefde dogma’s.” Men kan daartegenover stellen dat ‘links’, de PvdA voorop, in het immigratie- en integratievraagstuk niet is gezwicht voor al te snelle en plotseling zeer courante, ferme taal. Eerdmans: “Ja, dat is waar. Ze zijn consistent in hun standpunten. Maar je kunt in deze tijd toch niet meer op een grote, roze wolk blijven zitten en verkondigen dat het allemaal zo goed gaat in de multiculturele samenleving. Dan kijk je weg, dan verbloem je de zaken. ‘Links’ heeft idealen die heel mooi en sprookjesachtig zijn, maar de feiten zijn gewoon keihard ‘rechts’. Kijk naar de criminaliteitscijfers, naar het misbruik van voorzieningen zoals de bijstand, kijk naar tal van andere problemen die overduidelijk zijn gerelateerd aan te soft immigratie- en integratiebeleid door de jaren heen. Ik denk dat er binnen de PvdA wel mensen zijn die hun roze gekleurde opvattingen aan het herzien zijn, maar de sfeer in die partij is nog steeds zo verstikkend dat je daar niet openlijk voor kunt uitkomen, zonder te worden verstoten.” Volgende maand bij de gemeenteraadsverkiezingen werkt Leefbaar Rotterdam op een aantal onderdelen (waaronder integratie, bureaucratie en Europa) samen met Forum voor Democratie. Thierry Baudet doet niet mee aan de verkiezingen, maar zal spreken in de Maasstad en adviseren op Leefbaar Rotterdam te stemmen. Op zijn beurt zal Leefbaar in 2019 zijn steun aan het FvD uitspreken bij de Provinciale Statenverkiezingen. Is Thierry Baudet de nieuwe Pim? Eerdmans: “Thierry heeft Pimmiaanse allure, duidelijk. En Amsterdam zou wel een Pimmetje kunnen gebruiken, want er hangt een zware deken over de Stopera.” Is de alliantie LR/FvD de opmaat naar bredere samenwerking, en misschien wel versmelting? Eerdmans: “Ik hoop dat meer partijen inzien dat zo’n alliantie alleen maar voordelen biedt. Hoe groter we worden, hoe meer we voor elkaar kunnen krijgen. Samenwerking betekent ook dat we de kosten kunnen delen en verlichten. De lokale partijen worden compleet genegeerd door Den Haag. Elke landelijke politieke partij krijgt subsidie, maar wij niet. Zoals Den Haag ons ook niet ziet staan bij de verdeling van allerlei bestuursfuncties in den lande. Ik vind dat een enorme miskenning, want vergeet niet dat al die lokale partijen bij elkaar groter zijn dan de gevestigde partijen. Wat een eventuele fusie betreft, ik zie daar het nut niet van in. Je kunt toch ook samenwerken met behoud van je eigen identiteit? Ja, ook de PVV is van harte welkom, alleen staat Geert er niet voor open. Ik heb het hem meermaals gevraagd.” Tussen Forum en Leefbaar zit het dus wel goed, en van dit pact worden ze bij de ‘rechtse moederpartij’ VVD dus tamelijk nerveus. Zie de harde aanvallen van Rutte en Dijkhoff op Wilders en nu dus ook op Baudet, zie ook het antwoord op een interviewverzoek om met wie dan ook uit de VVD-fractie te filosoferen over deze vragen: hoe groot is de kans dat het FvD de VVD op termijn electoraal leegzuigt? En hoe beziet men in het algemeen binnen de VVD het fenomeen Thierry Baudet? Reactie van de VVD-fractiewoordvoerder: “De behoefte om op Baudet te reageren is hier niet aanwezig. Sorry!” Wij kloppen aan bij Volkskrant-columnist Derk Jan Eppink (oud-medewerker van Frits Bolkestein in Brussel, thans senior fellow bij de conservatieve denktank van het London Policy Center in New York). Hij zegt: “Dat de VVD nerveus wordt van Baudet, merk je aan alles. De top van de VVD is altijd wat linkser dan de mensen die op de partij stemmen, en al helemaal waar het gaat om zaken als immigratie en integratie. Om beide kampen tevreden te stellen opereert de VVD vaak op de toer van ‘ja, maar’. Oftewel rechts praten, maar links doen. Typisch voor een machtspartij. Dus als zich dan zo’n Forum voor Democratie aandient, die ideologisch ook op de rechterflank opereert en in de luxe verkeert om krachtig stelling te nemen en daadwerkelijk krachtig te zijn op voornoemde thema’s plus Europa, dan hebben die rechtse kiezers een aantrekkelijk alternatief. Vergeet niet dat de VVD al een deel van haar harde, rechtse achterban is kwijtgeraakt aan de PVV. Het FvD is een nog groter gevaar voor de VVD, omdat veel mensen Baudet een sympathiekere man vinden dan de schreeuwerige, altijd boze Wilders, die bovendien minder politiek correct wordt bevonden.” Bestaat er een kans dat de FvD op termijn de VVD leegzuigt? Eppink: “Dat lijkt me al te kras. De VVD is daarvoor te zeer een gevestigde partij, die nu weer de premier levert. Maar het FvD bedreigt zeker de rechtervleugel van de VVD. De vraag is ook wat er met de koers gebeurt als Rutte over enkele jaren plaatsmaakt voor een andere leider.” Blijft de rechtse alliantie beperkt tot Leefbaar Rotterdam en Forum voor Democratie, of is er nog een kansje dat Wilders en Rutte zich ooit aansluiten? Eppink: “Dat is lastig te voorspellen. De PVV blijft voor velen op rechts een tikkeltje te onbetrouwbaar. En zoals gezegd, wat gebeurt er in de VVD als Rutte weg is? Maar hoe dan ook, de rechtse partijen hebben het tij nog wel eventjes mee. Er komen nog gigantische migratiestromen op gang vanuit Afrika, de radicale islam is nog lang niet verdwenen, de segregatie zet onverminderd voort. De problemen blijven toenemen, maar de meeste linkse partijen hebben geen antwoorden, dus blijft rechts over.” Wat dat laatste betreft: ontbeert ‘links’ daadwerkelijk antwoorden? Een partij als GroenLinks wekt allerminst die indruk. Eppink: “GroenLinks is vooral Ideologisch Links. Die club vindt dat immigratie goed is, een verrijking is voor de samenleving. Maar ja, de GroenLinks-achterban bestaat uit hoger opgeleiden die in de betere buurten wonen. Het is gemakkelijk om al die heil en zegen te prediken als je zelf in de buurten woont waar geen immigranten zijn en de bijbehorende problematiek. Het is wel opvallend dat Jesse Klaver nu probeert de oude PvdA-achterban te bereiken, met allerlei werkbezoeken aan bedrijfskantines en zo. Ik weet niet of die verstokte sociaaldemocraten op zo’n man zitten te wachten die toch een partij uit de grachtengordel vertegenwoordigt, een partij die van oudsher een zekere minachting heeft voor de gewone man. “Bij de SP daarentegen gebeurt wel wat als gevolg van de verrechtsing van het landschap. Economisch zijn zij zo links als wat, maar op het gebied van immigratie en Europa staan ze inmiddels niet zo heel ver meer af van de rechtse partijen.” En de PvdA dan, tot voor kort de cliëntelistische Partij van de Allochtonen, waarvan nota bene een van de illustere voormannen van weleer (Drees) al ongekend kritisch was over de komst van wat toen nog gastarbeiders werden genoemd in de jaren vijftig en zestig? De partij die na de revolte van Nieuw Links in de sixties nooit meer wist voor wie ze nou exact moest opkomen: de Arbeider of de Allochtoon? Derk-Jan Eppink: “De PvdA blijft de oude plaat afdraaien van de zegeningen van de multiculturele samenleving. De PvdA-kiezers uit de lagere inkomensklassen, die in de moeilijke buurten wonen, herkennen zich niet in al die jubelverhalen, voelen zich zelfs verraden door hun politieke voormannen. Vandaar dat de kleine man is afgehaakt bij de PvdA. Het is een partij voor overheidsfunctionarissen geworden.” Aldus Eppink. We bezoeken in Den Haag het immer vlot gebekte PvdA-Kamerlid Sharon Dijksma, uitgerekend op het moment dat SP-leider Emile Roemer zijn vertrek aankondigt en Lilian Marijnissen als zijn opvolger aanwijst. Is de nieuwe leider van de SP, Lilian Marijnissen, een bedreiging voor de PvdA? Dijksma: “Lilian is een pittige en jonge vrouw, met toch al veel ervaring. Ze heeft een groot hart voor de zorg en mensen die in die sector werken. Daarmee zie ik in haar een bondgenoot om samen mee op te trekken.” Verwijzend naar de opmerking van Eppink, vragen we of onder Marijnissen de ruk naar rechts van de SP op het gebied van immigratie en integratie zal voortgaan, of dat die juist wordt ingedamd. Dijksma: “Ik vind het wel meevallen met die ruk naar rechts bij de SP, hoor. De SP schittert juist door afwezigheid op dat dossier. Wat raar is, want het is een van de belangrijkste thema’s van onze tijd. Je ziet ze nooit als het daarom gaat. Wat de reden daarvoor is? Dat moet je hun zelf maar vragen. Ik vermoed dat ze het een te ongemakkelijk onderwerp vinden. Ze weten zich er geen raad mee.” Schuilt in Jesse Klaver nog een gevaar nu hij heeft aangekondigd de Gewone Man in de bedrijfskantines op te gaan zoeken teneinde het verwaarloosde voormalige PvdA-electoraat voor zich te winnen? Dijksma: “Ik mag in dit verband graag Fred Teeven even citeren: ‘Je moet de Gewone Man niet opzoeken, die moet je zijn.’ Prachtige zin. Dat Jesse de mensen in de kantines wil opzoeken, impliceert dat er tussen die mensen en GroenLinks kennelijk een gat zit.” Maar is de PvdA dan nog wel een partij van de Gewone Man? “Het barst ervan, echt. Wij zijn gewone mensen en het is ook goed dat we ons de komende tijd weer meer richten op de bread and butter-issues, zoals de zorg.” Maar de immigratie en integratie horen daar in zekere zin ook toe. Sinds Drees lijkt de PvdA steeds gelaveerd te hebben tussen wegkijken en gedogen, immer met de intentie om ‘de boel’ in de samenleving toch maar vooral ‘bij elkaar te houden’. Dijksma vindt dit een gechargeerd beeld. “Er bestaat een hardnekkig vooroordeel dat wij te soft waren, dat we bijvoorbeeld geen strenge inburgeringseisen hebben geformuleerd voor nieuwkomers. En dat is aantoonbaar wel het geval geweest. Maar tegelijk met die eisen hebben wij nieuwkomers ook altijd kansen geboden. Dus het is een valse leugen dat wij altijd alles maar goed vonden of door de vingers zagen. Het is een leugen die door rechts maar al te graag in stand wordt gehouden.” Wat doen de rechtse partijen beter dan de linkse, in casu de PvdA? Dijksma: “Zij zijn beter dan wij in het agenderen van maatschappelijke ongelijkheid. Veranderingen in wijken, problemen die daar ontstaan of daar ondergronds leven; rechtse partijen signaleren het net even eerder.” Sportief dat Dijksma dat erkent, maar is het niet zorgelijk dat een gevestigde partij als de hare het initiatief op dit punt kennelijk is kwijtgeraakt? Een politieke partij bestaat immers bij de gratie van oppikken van wat er leeft onder het volk. Dijksma: “Rechts signaleert beter, maar draagt zelden oplossingen aan. Wilders wil de grenzen sluiten voor nieuwe vluchtelingen. Dat klinkt verleidelijk en overzichtelijk. Maar het kan eenvoudig niet, alleen al vanwege allerlei internationale verdragen. En als je overlast door Marokkanen aanpakt door alle Marokkanen daarop aan te spreken, dan ga je eraan voorbij dat heel veel Marokkaanse gezinnen er net zo goed last van hebben. Zo zijn er talloze voorbeelden. Je kunt gemakkelijker iets signaleren en roepen dat het niet deugt, als je instelling is om er verder niks meer aan te doen, of om dat over te laten aan partijen die zich wel verantwoordelijk voelen, die wel vuile handen durven te maken. Agenderen én oplossen, in het belang van het land, da’s veel ingewikkelder, vaak een kwestie van lange adem, biedt zeker geen instant-resultaat en de uiteindelijke uitkomst is voor de kiezer vaak niet zichtbaar. Kijk maar naar wat ons is overkomen bij de laatste verkiezingsuitslag.” Dijksma erkent dat ‘rechts’ de wind mee heeft, maar zij wenst dat te zien als een breder verschijnsel. Wereldwijd zijn samenlevingen geïndividualiseerd, de marktwerking viert alom hoogtij. Maar ze ziet een kentering naderen, heel voorzichtig nog maar onmiskenbaar, sluimerend onder de oppervlakte. Steeds meer mensen vinden dat de markt is doorgeschoten, zie de zorg. En het Dikke Ikke-ideaal raakt sleets; een deugd als gemeenschapszin wint langzaam terrein. “Het zijn in de politiek altijd bewegingen, schommelingen als van een pendule. Nu heeft rechts de wind mee, maar je kunt erop wachten dat die omslaat en links weer terugkeert. Wij van de PvdA komen altijd terug, let nou maar op.” Tuurlijk, maar ook Sharon Dijksma weet niet binnen welke termijn dat zal gebeuren. Veel zal afhangen van de vraag of de hier gesignaleerde volwassenwording van ‘rechts’ voortduurt. Of ‘rechts’ behalve agenderen ook in staat zal zijn om oplossingen te bedenken. Of de verschillende blokken elkaar de ruimte blijven gunnen zoals nu. Intussen zou de partij van Dijksma zichzelf de wezensvraag moeten stellen waarom zij in opeenvolgende decennia zulke grote thema’s als die van de immigratie en integratie, of van de toenemende invloed van de radicale islam en de tanende macht van de nationale staten in Europa, zo kon veronachtzamen. Waarom stond er eind jaren negentig geen PvdA’er op om te waarschuwen voor een naderend multicultureel drama? Waar was de PvdA toen Bolkestein naar Europa ging, waar waren ze toen Fortuyn opkwam, waarom boden ze daarna Geert Wilders te weinig oppositie? En wie stopt nu Thierry Baudet en de zijnen af? Die erkenning alleen al, dat ze het initiatief op voornoemde onderwerpen dus aan ‘rechts’ heeft gelaten, zou het begin van een antwoord kunnen vormen. En wellicht de opmaat naar een eigentijdser, SP-achtige koers waarmee de partij eindelijk afscheid kan nemen van ‘de laatste softies’ binnen de gelederen. Of die erkenning er spoedig komt, valt te bezien, want veel sociaaldemocraten, Sharon Dijksma niet uitgesloten, verkeren ook na Zwarte Woensdag – de vorige verkiezingen – nog steeds in de ontkenningsfase – het ligt niet aan ons, maar aan de omstandigheden – gecombineerd met een merkwaardig soort wensdenken: onze tijd zal spoedig weer aanbreken. En ten slotte kun je betwijfelen of die eventuele nieuwe koers van de PvdA nog enige electorale indruk zal maken, want tegen die tijd is die ongetwijfeld gemeengoed geworden. Kortom, de PvdA ligt voorlopig nog wel eventjes in de kreukels. ‘Rechts’ wordt slapend rijk, als het het hoofd tenminste een beetje koel weet te houden. New kids on the block als Baudet en Eerdmans zie ik ervoor aan dat ze dat gezonde verstand wel in huis hebben.