Het Midden-Oosten uitgelegd: "Verplaats één stokje en alles kan in elkaar storten"

Nu het kalifaat tot puin is herleid, lijkt de sleutel tot het Midden-Oosten in handen van Turkije, Rusland en Iran te liggen. Zij zijn de kernspelers van de laatste gevechten in Irak en Syrië en dreigen het Westen er buitenspel te zetten. Terwijl de internationale coalitie breed uitpakt met de val van IS, werken de drie Euraziatische grootmachten aan een duidelijke strategie om het machtsvacuüm in de bevrijde gebieden in te vullen.

Bezorgd om het ontstaan van Koerdische autonome regio’s aan Turkse grenzen, vielen Turkse troepen eind januari de Syrisch-Koerdische enclave Afrin binnen. De Syrische Koerden vormen volgens de Turkse regering een tak van de Turks-Koerdische terreurgroep PKK. Intussen betalen onschuldige burgers de tol in Afrin. Al 289 burgers werden gedood tijdens het offensief, waarbij ook een ziekenhuis en een kolonne vluchtelingen onder vuur werden genomen. Intussen blijven er vragen komen over de rol die jihadistische milities spelen in die strijd tegen de Koerden.

De plannen van Turkije stoppen niet bij de strijd om Afrin. President Erdogan richt zijn pijlen nu op andere Syrisch-Koerdische steden zoals Kobani. Op termijn wil de Turkse regering ook YPG-regio’s in Noord-Irak bestrijden. Waarschijnlijk zullen ze hierbij hulp krijgen van sjiitische milities en de regering in Bagdad, die waakzaam blijft na het Iraaks-Koerdisch onafhankelijkheidsreferendum.

En het Westen aarzelt al maandenlang om de Koerden – hun belangrijkste bondgenoten in de strijd tegen IS - te hulp te schieten. Want wat wint het Westen bij het voor het hoofd stoten van de federale regering in Irak? De aarzeling zet het Westen aan de zijlijn van een nieuw conflict, waar Turkije, Rusland en Iran vrij spel krijgen. Ook die twee laatste willen hun invloedssfeer in de regio vergroten.

De hertekening van het Midden-Oosten begon al aan het begin van het Syrisch conflict, toen sektarische spanningen meteen werden uitgebuit. Soennitische rebellen kregen honderden miljoenen dollars, wapens en training van Saudi-Arabië. Turkije was een handige uitvalsbasis voor de rebellen. Iran steunde dan weer het sjiitische regime met miljardenleningen voor militaire hulp en nieuwe rekruten uit Afghanistan, Libanon en Irak om het Syrische leger te behoeden voor ineenstorting. Ook Rusland verstevigde zijn bondgenootschap met Assad en voert samen met de Syrische regering luchtaanvallen uit.

Heel even bracht de komst van IS ook een ongeziene samenhorigheid op de internationale bühne. Zo werden de meest onwaarschijnlijke bondgenootschappen gesmeed en streden sjiitische, Koerdische en soennitische milities tegen een gemeenschappelijke vijand.

Nu de strijd tegen IS ten einde lijkt, steken oude tegenstellingen en vijandigheden weer de kop op: Turkije tegen de Koerden, Rusland tegen het Westen en Saudi-Arabië tegen Iran.

Net als Iran strijdt Saudi-Arabië al jarenlang om de machtspositie in het Midden-Oosten. Sinds Iran zich in 1979 na de Islamitische Revolutie ontpopte tot openlijk sjiitisch-religieuze staat, staan de twee grootmachten er lijnrecht tegenover elkaar.

Vandaag vertaalt die machtsstrijd zich in proxy-oorlogen die met financiële en militaire hulp worden uitgevochten op de slagvelden in het Midden-Oosten. Saudi-Arabië steunt radicale soennitische milities van Jemen tot Syrië en Iran leidt er de plaatselijke sjiitische milities. Het gevolg? Niet alleen wijdverspreide instabiliteit, maar ook talloze burgerslachtoffers en economische chaos.

De verkiezing van de gematigde president Rouhani - en belangrijker nog: het nucleaire akkoord dat de VS in 2015 met Iran sloot - deed de hoop op nieuwe relaties met het Westen opflakkeren, maar daar gooit Trump roet in het eten, door uit het akkoord te stappen. Ook het historische bondgenootschap dat de VS met Israël heeft, speelt daarbij een belangrijke rol. Want volgens Israël is Iran zijn laatste strategische tegenstander in de regio.

Eind 2017 stond de wereld even in brand na Trumps plotse erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël. De militaire steun die de VS al decennia aan de Joodse staat leverde, werd uitgebreid met een duidelijke ideologische alliantie. Een stap die vragen deed stellen bij de neutraliteit van de VS in de onderhandelingen in het Israëlisch-Palestijns conflict. Maar de verwachte tegenstand van Arabische staten bleek eerder lauw. Met de versterkte banden tussen de Verenigde Staten en Saudi-Arabië is het Arabische discours achter de schermen steeds minder hard tegenover Israël. En dat kan een gevaarlijke cocktail worden voor buurland Libanon.

Het huidige politieke klimaat ziet er niet goed uit in Libanon: de interne keuken wordt gestuurd door Saudi-Arabië en Iran, die concurrerende partijen beïnvloeden. Er is een troepenopbouw aan de grens met Israël en ook de gevolgen van de oorlog in buurland Syrië zetten de Libanese samenleving onder druk.

Een oorlog met Libanon zou ook voor Israël een nachtmerriescenario betekenen, waarbij de Joodse staat vast zit tussen Hezbollah in het noorden, Hamas in de Gazastrook en een protesterende Palestijnse bevolking in de Westelijke Jordaanoever.

Het Midden-Oosten zit als een mikadospel in elkaar: verplaats één stokje en het kan helemaal in elkaar storten. Een nieuw triumviraat - voor zolang het duurt -wil het machtsvacuüm vullen en de stokjes herschikken. Intussen lijken President Trump en zijn nieuwe veiligheidsadviseur Bolton maar één obsessie te koesteren: Iran. Voorlopig zijn de Koerden, en deels ook de Palestijnen, kind van de rekening. En het Westen, dat speelt even niet meer mee. Dringend tijd voor bezinning: Quo Vadis? En met welke veiligheidsstrategie?