Vranckx: Alles is verbonden. In deze landen broeien de conflicten van morgen

Als journalist moet je drie tools altijd op zak hebben: een betrouwbare intuïtie, de ervaring die je opgebouwd hebt en de wil om met mensen op het terrein te praten. Samen vormen die de basis van al je kennis. 

Tegelijk moet je die kennis voortdurend blijven staven aan de harde feiten. Enkel die kunnen je attent maken op de blinde vlekken in je kennis. Op de vooroordelen. Neem de opstanden die zeven jaar geleden over de Arabische wereld rolden. Achteraf gezien viel perfect te voorspellen waar de haarden zich zouden situeren, op basis van de feiten. Neem de statistieken van bijvoorbeeld jeugdwerkloosheid, levenskosten, en politieke inspraak voor de bevolking (of het gebrek daaraan). Of het nu gaat over Tunesië, Syrië of Egypte: waar die statistieken opliepen, daar moest en zou vroeg of laat een tijdbom ontploffen. En zo gebeurde het ook.

Terug naar vandaag. Zou het niet handig zijn als we een instrument hadden dat aangeeft waar het fout dreigt te lopen? Een netwerk van verklikkerlichtjes op de wereldkaart? 

De economische statistieken van elk land ter wereld zijn vrij toegankelijk op het internet. Combineer die met enkele gerenommeerde indexen die oplijsten hoe het in elk land gesteld is met de sterkte van de staat, overheidsrepressie, burgerlijke vrijheden, respect voor de mensenrechten, bevolkingsdruk, minderheidsproblematieken… en voilà: je krijgt de chaos- en uitzichtloosheidsindex.

Afghanistan, Libië, Mali… Daar waar de index donker kleurt, daar doen zich ook de grote problemen van onze tijd voor. Of neem Eritrea en Soedan: ook die migratiestroom was te voorspellen, en op basis van deze kaart kan je nu al zien dat hij niet snel zal opdrogen.

Vaak heeft een land dat hoog scoort op de chaosindex maar een zetje nodig om het deksel van de kookpan te doen vliegen. Dat zetje kan, in tegenstelling tot de maatschappelijke en economische ingrediënten van de kookpan, toevallig zijn. Onvoorspelbaar. Er kan plots een charismatische studentenleider opstaan, er kan een natuurramp plaatsvinden of twee instabiele landen kunnen de oorlog aan elkaar verklaren. Of er kan gewoon politiek geklungeld worden.

Neem het geval Egypte. Daar stond de chaosindex al sterk nadat de voormalige president Mubarak verdreven was tijdens de Arabische Opstanden. Maar het zijn de Moslimbroeders die daarna aan de macht kwamen en er in sneltreintempo in slaagden hun momentum weer te verspelen met een kortzichtig beleid. Het leger pleegde een coup en de huidige president Al-Sisi greep de macht… en zette het deksel weer op de chaos met een repressief beleid. 

Zulke blunders kan je niet voorspellen. Maar evenzeer kan de druk die zo veel economische en sociale frustratie genereert, niet eeuwig gecontroleerd blijven. In de landen die donker kleuren op de kaart, zullen de krachten van de chaos vroeg of laat een uitweg zoeken. 

Is de chaos- en uitzichtloosheidsindex onfeilbaar? Zeker niet, al was het maar door de bepalende invloed van toeval of buitenlandse politieke beslissingen (van bijvoorbeeld de EU) die het ene land zullen doen ontvlammen, en het andere niet. Er is het klimaat, dat door de aard van ons cijfermateriaal een minder grote rol speelt dan misschien zou moeten. We beperken ons ook tot de grenzen van de natiestaat, terwijl sommige regio’s in Pakistan en Afghanistan (om maar twee landen te noemen) sterker staan dan het nationale gemiddelde, en andere net nog veel zwakker. En ten slotte is er nog de zo moeilijk te duiden culturele factor: waarom komt één volk in opstand tegen autoriteit, en een ander niet? 

Van sommige landen verbaast de chaosscore me dan ook. Neem Saudi-Arabië of Iran, die wel stabiele eilanden in de Arabische wereld lijken. Samen met Pakistan en Afghanistan en de door droogte geteisterde gordel van Afrika zullen we die regio's in de volgende weken apart onder de loep nemen, en nagaan hoe het daar echt gesteld is met de uitzichtloosheid.

Desalniettemin bevestigt de wereldkaart volgens de chaosindex grotendeels mijn intuïtie. En hij vestigt mijn aandacht op een paar problematische regio’s die al te vaak uit ons vizier verdwijnen omdat we de rechtstreekse gevolgen (lees: de migratiestroom) van de instabiliteit niet hoeven te dragen, zoals in zuidelijk Afrika of in mindere mate Zuid-Amerika. 

De chaosindex is een handig werkinstrument, een wake-upcall voor mediagebruikers, journalisten én beleidsmensen.

Voor mij is wat er in de wereld gebeurt, altijd een combinatie geweest van verschillende parameters. Ik heb door de jaren geleerd dat als er ergens een oorlog uitbreekt, dat nooit te wijten is aan één enkele factor. Het gaat nooit exclusief om olie, of om religie, of noem maar op. Ook niet in Syrië of Irak.

Nochtans lijkt het wel vaak zo, wanneer er weer eens een regio of een conflict twee dagen lang de krant haalt, om daarna weer op te lossen in het nieuws. Alsof het zomaar uit de lucht komt vallen.

Maar leg de chaosindex eens naast die schijnbaar zo geïsoleerde verhalen en je zal zien: niets gebeurt zomaar. Alles heeft zijn voedingsbodem. De factoren die tot conflict leiden, zijn meestal allang aanwezig – en blijven dat ook na het “oplossen” van zo’n conflict vaak nog jarenlang, om af en toe weer op te flakkeren. Dat hoeft niet te verbazen. In die zin kan de chaosindex helpen om inzicht te krijgen in de gefragmenteerde nieuwsstroom.

De chaosindex is ook een wake-upcall voor onze beleidsmakers. Zolang je basisoorzaken als economische ongelijkheid of zwakke staten niet aanpakt, zullen ook de symptomen niet opgelost raken. Nochtans is dat waar ons Belgisch en Europees buitenlandbeleid nog steeds in de eerste plaats op focust: symptoombestrijding achteraf. 

Ik weet het nu wel zeker, en niet alleen op basis van mijn feilbare intuïtie: alles hangt samen.

Hoe de chaosindex tot stand kwam? We combineerden gegevens over  werkloosheidsgraad, aandeel van jongeren in de bevolking en gemiddeld BBP per persoon (Wereldbank, 2016) met de Fragile State Index van  de Amerikaanse denktank Fund For Peace (die factoren als buitenlandse interventie, minderheidsproblematieken, legitimiteit van de overheid, mensenrechten, vluchtelingen en bevolkingsdruk incorporeert) en de Vrijheidsindex van de NGO Freedom House (politieke inspraak, sterkte van de rechtspraak, burgerrechten…). Dat deden we door al die verschillende datasets terug te brengen tot eenzelfde waardestelsel van 0 tot 4, en daar het gemiddelde van te berekenen (op 10). We hebben de volledige dataset mét de chaosscore voor elk land online gezet, zodat je die zelf kan doorbladeren.