'Als je alles racisme noemt, kun je de echte racisten niet meer vinden'

Spinoza of Paul Verhoeven?

'Dat slaat als dilemma natuurlijk nergens op. Maar ik kies toch voor Paul Verhoeven, want die staat dichter bij mij. Ik ben opgegroeid met zijn films; voor mij is de moderne Nederlandse cultuur in beeld gevangen door Paul Verhoeven. Die scène in Turks fruit, met het fietsen door Amsterdam, dat is voor mij, en velen met mij, hét toonbeeld geworden van verliefdheid en vrijheid.

'Toen ik net verliefd was op Robert, met wie ik nog steeds samen ben, slingerden we zo 's avonds over de Albert Cuyp, waar ik toen woonde. Je speelt dan onbewust die scène na. Het is het toonbeeld geworden van Hollandse romantiek.'

Toneel of circus?

'Hahaha! Nou, de tijd dat ik toneelambities had ligt alweer een poosje achter mij. Op mijn 18de deed ik auditie voor de Toneelschool in Arnhem, een enorme puber, veel pretenties, Sturm und Drang. Op de derde dag van de audities moest ik spelen dat ik Alexander Panagoulis was, de Griekse verzetsstrijder en hoofdpersoon van Oriana Fallaci's roman Een man, die in zijn cel zelfmoord overweegt. Ik heb die scène met diepe overtuiging gespeeld.

'Toen ik klaar was, bleef het even stil en ik dacht: ze zijn allemaal diep ontroerd. Maar toen zei de docent, volstrekt onpedagogisch: 'Dit was een beetje genant, dat hadden we niet van je mogen vragen.'

'Toen die droom aan duigen was wilde ik naar de circusschool, omdat ze daar gewoon iedereen toelieten zonder auditie, maar daar hebben mijn ouders gelukkig een stokje voor gestoken. Ik ben nog wel ontzettend dol op het circus. Ik heb dit jaar wéér gebedeld bij mijn kinderen, maar ze wilden echt niet meer mee. We gingen altijd naar Carré, maar ik geloof dat behalve ik niemand het ooit echt leuk vond. Ik had toen alleen meer autoriteit.'

Cv Femke Halsema

1966 Geboren in Haarlem
1988 Studie Algemene Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht
1993 Staflid Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau PvdA
1998- 2011 Kamerlid en fractievoorzitter GroenLinks
2011 - heden Bestuurder bij o.a. Gehandicaptenzorg Nederland, de Weekbladpers Groep en het Aidsfonds
2014 Documentaireserie Seks en de Zonde over vrouwen en de islam
2015 Dramaserie De fractie
2016 Boek Pluche, politieke memoires
2017 Boek Nergensland, over migratie
2018 Theatercollege Een vrij land
In april essay voor de Maand van de Filosofie: Macht en verbeelding

Jan Terlouws touwtje uit de brievenbus, of Arjen Lubachs antimigratiesatire Go to Denmark?

'Ja, dat zijn twee uitingen van de Nederlandse identiteit die ik in het college laat zien. Ik hou persoonlijk meer van de brutale, vrijzinnige aanpak van Lubach dan van de nostalgie van Terlouw.

'Lubach is kritisch, op de macht, en op onszelf. Maar kritisch wil niet zeggen nihilistisch. Hij is wel degelijk geëngageerd en probeert met satire de wereld te veranderen. Hij gaat de macht te lijf op een intelligente manier.

'Jan Terlouw droeg met dat touwtje uit de brievenbus vooral een jarenvijftig-ideaal uit. Zit vertrouwen in zo'n touwtje? Dat is mij te makkelijk. Het raakte bij het Nederlandse publiek wel een snaar, ja. We zijn in toenemende mate een sentimenteel volk.'

Zwarte Piet of #MeToo?

'Als voorbeelden van hypes, bedoel je? Ik vind ze in gelijke mate overtrokken. Van #MeToo vind ik het heel goed dat de beweging seksueel geweld en machtsmisbruik aankaart, maar het moet geen Amerikaans puritanisme worden. Seksueel verkeer tussen man en vrouw heeft soms iets rommeligs. En een verkrachting is iets anders dan een ongewenste hand op een knie, daar moeten we heel precies in zijn.

Iets vergelijkbaars geldt voor de anti-racisme-activisten. Zij bewijzen zichzelf geen dienst met bijvoorbeeld het gebruik van het Amerikaanse begrip 'white privilege'. In Nederland hebben zwarte mensen niet apart achter in de bus hoeven zitten. Je kunt niet een discours uit een land dat een systematische onderdrukking heeft gekend, zomaar naar hier verplaatsen, en tegen Nederlanders zeggen: jullie doen hetzelfde. Dat klopt niet, en leidt af van het racisme dat hier wel degelijk is.

'Als je alles racisme noemt, kun je de echte racisten niet meer vinden. En als je alles seksisme noemt, wordt het heel moeilijk om seksueel geweld te onderscheiden. Een heldere publieke discussie is niet gebaat bij generalisaties en permanent slachtofferschap.'

Kwetsbaar of geharnast?

'Nou, toch wel kwetsbaar hoor. Ik denk dat de samenleving er van zou opknappen als mensen vaker laten weten waarover ze twijfelen of waarover ze onzeker zijn. Het scheelt dat ik de laatste jaren niet meer met mensen in competitie ben. Als je uit de politiek komt, is dat diepe gevoel van wedijver moeilijk af te leren. Je bent nog steeds bezig met de angst om te verliezen. Dat leidt tot een vervormd, wantrouwend mensbeeld.

'Dat zit diep. Toen ik net uit de politiek was en ging schrijven en een documentaire maakte, kwam ik een oud-collega tegen die zei: jij moet een zware bestuurlijke positie hebben! Jij moet scoren! Dan is er toch even dat gevoel van onzekerheid. Terwijl ik echt veel liever op mijn fiets door Amsterdam rijd dan in een auto met chauffeur naar een luchtdicht gebouw op de Zuidas ga waar ik bureaucratische beslissingen moet nemen.

'Politiek vernauwt je wereld enorm. En als je eenmaal gestopt bent, besef je dat de meeste mensen maar heel af en toe een beetje met politiek bezig zijn. Maar genoeg over de politiek! Daar ben ik nu al zo lang weg.'

Gestrekt been of zachte hand?

'De zachte hand, toch. Je kunt sterk zijn in je opvattingen, maar je moet zacht zijn in je oordelen over anderen. Je kunt alleen hard met elkaar in debat als je elkaar tegelijkertijd respectvol tegemoet treedt.

'We hebben in Nederland nu vaak het idee dat een eerlijk gesprek behelst dat we onvoorstelbaar grof tegen elkaar zijn. Maar eerlijkheid hoeft de wellevendheid niet uit te sluiten - juist niet.

'De anonimiteit van sociale media is natuurlijk fataal voor die wellevendheid. Maar ook iemand die pijn heeft, die gekrenkt is, kan beleefd met anderen om gaan, in plaats van vanuit die gekwetste bubble woest zitten zijn op de ander. '

Gutmensch of cynicus?

'Gutmensch dan, al haat ik de term. Het woord heeft een kwestieuze Duitse geschiedenis en je probeert de mensen ermee in diskrediet te brengen die niet zo cynisch zijn als jij. Ik heb een ontzettende hekel aan mensen die hun identiteit ontlenen aan het afbreken van anderen en overal tegen zijn. Optimisme is een vorm van discipline, en een morele plicht, zeker voor de elite. Als je de kansen hebt, het inkomen, het platform, dan heb je de plicht om hoopvol te zijn. Dat is veel moeilijker, want het is kwetsbaar, en het is abstracter, en je moet er je verbeelding gebruiken. Dat is inspannender, cynisme is luiheid.

'In het college refereer ik ook aan H.M. van Randwijk en zijn naoorlogs manifest in Vrij Nederland, waarin hij beschrijft wat het Nederlanderschap voor hem betekent. Dat is geen horde bijeengehouden door Blut und Boden, maar een gemeenschap geworteld in menselijkheid en recht. Daarmee formuleerde hij een ideaal dat voor mij niets aan zeggingskracht heeft verloren.

'En dat moet, vind ik, stevig verdedigd worden tegen degenen die beweren dat Nederland een etnisch homogeen geheel zou moeten zijn, en het electoraat proberen te mobiliseren met ondergangsperspectieven.'

Thierry Baudet of Geert Wilders?

'Daar kan ik echt niet tussen kiezen. Ik vind: als je een volksvertegenwoordiger bent, vertegenwoordig je altijd het héle volk, ook de mensen die een hekel aan je hebben. Dat volk moet je niet kleineren, zeker niet de mensen die tot een minderheid behoren. Dan misbruik je je positie als volksvertegenwoordiger en misken je de enorme machtsongelijkheid.

'De onderdrukking van de vrouw in de islam aankaarten is heel belangrijk, maar dat rechtvaardigt op geen enkele manier een woord als 'kopvod'. Als volksvertegenwoordiger ga je mensen niet vernederen, of dat nou op een chique manier is, met een 19de-eeuws vocabulaire, of met de taal van de straat. Daarin zit wezenlijk geen verschil, ze doen het allebei. Of je nou door de hond of de kat gebeten wordt, het doet pijn.

'Baudet spreekt openlijk over een conservatieve revolutie, een begrip uit het begin van de 20ste eeuw, toen conservatieven met ondemocratische middelen Duitsland wilden hervormen. Wilders gebruikt dezelfde revolutionaire taal, zij het veel platvloerser. Dat is iets wat mij veel zorgen baart.'

Linkse lente of rechtse toendra

'Deze laat ik lekker lopen. Ik ben juist zo blij dat ik nu van die sjablonen ben verlost.'

Couchpotato of kickboksen?

'Ik ben van nature een couchpotato, en zou een kickbokser willen zijn. Ik doe het zo af en aan, en heb het nu weer twee maanden laten sloffen. Soms doe ik drie maanden niks, als ik weer een nieuwe Netflixserie kijk, en dan móét ik echt weer en ga ik een tijdje drie keer per week.

'Maar er worden ook zulke fantastische series gemaakt! Ik heb net Mindhunter en The Handmaid's Tale gezien. Die kun je heel goed met een schoon geweten kijken en denken: goh, wat ben ik cultureel verantwoord bezig. Helaas schiet het lezen van een goed boek er daardoor soms bij in.

'De verstillende ervaring van een boek is voor mij onmisbaar. Dat probeer ik mijn kinderen ook uit te leggen, maar die geloven mij maar half omdat ze te vaak zien hoe ik weer voor een serie zit.

'Maar uiteindelijk zou ik mijn leven zo in willen richten - als de kinderen uit huis zijn en ik de staatsloterij heb gewonnen - dat ik gewoon dagen lang alleen maar lees.'

Lekker eten of op gewicht blijven?

'Lekker eten. En daarna weer kickboksen.'

Theatertournee Een vrij land vanaf 16/1.