Journalist Bert Bakker onderzoekt: wat onderscheidt de landen in het Noorden van die in het Zuiden?
Bert Bakker verklaart imago van ‘Zuid-Europese potverteerders’ uit eeuwenlang feodalisme.
Met lyrische verhalen keren Noord-Europeanen terug van hun vakantie in Zuid-Europa. De rest van het jaar is menigeen een stuk negatiever. Eenmaal weer aan het werk, bestaat bij velen de indruk dat in mediterrane streken het goede leven gewoon doorgaat. Zuid-Europeanen zijn chronisch luie potverteerders. Elke vorm van steun staat gelijk aan het gooien van geld in een bodemloze put.
Ook bij wie ogenschijnlijk positiever is over de Zuid-Europeanen, ligt een zekere neerbuigendheid en gevoel van verhevenheid vaak op de loer. Over bijvoorbeeld Spanjaarden, Italianen en Grieken wordt gepraat alsof ze een soort edele wilden zijn, nog onbesmet door de uitwassen van het kapitalistische systeem. Of ze worden beschouwd als een soort ontwikkelingsproject: geef geduldig als Noorden en de verheffing van het Zuiden zal vanzelf een feit worden.
Lastig te ontkennen
Hoe dan ook, de waterscheiding binnen Europa valt lastig te ontkennen. Journalist Bert Bakker zoekt in ‘Onbegrepen Europa. Nieuw licht op een eeuwenoude tweedeling’ naar een verklaring. Wat onderscheidt de landen in het Noorden van die in het Zuiden?
Bakker veegt ze één voor één van tafel als gemakzuchtige, deels racistische en makkelijk te weerleggen theorieën
Tijdens zijn speurtocht naar een antwoord passeren allerlei veelgehoorde verklaringen de revue. De protestantse mentaliteit zou leiden tot een sterker arbeidsethos. In het Zuiden leeft men niet om te werken, maar werkt men om te leven. Daar telt de gemeenschap meer en het individu minder, wat zou leiden tot minder geldingsdrang en ondernemingszin. Een mild klimaat zou lui maken, waar de soms barre weersomstandigheden in Noord-Europa nopen tot planning en inventiviteit. Bakker veegt ze één voor één van tafel als gemakzuchtige, deels racistische en makkelijk te weerleggen theorieën.
Middeleeuwen
De auteur van ‘Onbegrepen Europa’ zoekt het liever in de Middeleeuwen en de tijd direct daarna. Grote delen van Zuid-Europa, maar ook Rusland, kenden feodale of neofeodale systemen. Leenheren bezaten de meeste macht en het meeste land. Rangen en standen telden en lagen vast. De economie leunde sterk op land- en mijnbouw. Ondernemingszin en innovatiedrang werden niet erg gestimuleerd. Wie iets gedaan wilde krijgen, vertrouwde vooral op familiebanden, gunsten of de weldadige werking van smeergeld. Veel van deze oude structuren en gewoonten bestaan tot op de dag van vandaag.
In Noord-Europa, maar ook in Noord-Italië en Catalonië, beklijfden de feodale systemen niet. Daar namen handel, transport en later de industrie een grote vlucht en ontstonden machtige steden. In deze meer egalitaire middenklassesamenlevingen zochten burgers al onderhandelend naar politieke en economische oplossingen. Ze werden er assertiever en gingen autonomer denken. De overheid zorgde ondertussen vaker voor de minderbedeelden of zaken als infrastructuur.
Volgens Bakker is het niet de vraag of Noord-Europese landen rijk werden door vertrouwen, verantwoordelijkheidsbesef en nuchterheid of dat die eigenschappen juist ontstonden door de rijkdom. Middenklasseregio’s zijn middenklasseregio’s omdat ze dat altijd waren.
Verleidelijk
Het is verleidelijk om mee te gaan met Bakkers betoog. Tegelijkertijd valt op dat hij tegenover de door hemzelf aangedragen verklaring net wat minder kritisch staat dan tegenover andere gangbare verklaringen. Wat hij bij overige, veelgehoorde theorieën ziet als bewijzen voor ongeldigheid, noemt hij bij het onderbouwen van zijn eigen stelling al snel uitzonderingen op de regel. Historisch gegroeide verschillen tussen gebieden laten zich niet verklaren met één alomvattende, superieure verklaring.
Toch is ‘Onbegrepen Europa’ een nuttig boek. Met zijn tegenstelling tussen feodale en middenklassesamenleving voert Bakker misschien niet dé verklaring aan, maar wel een belangrijke. Bovendien legt hij de zere vinger op manco’s van bestaande visies op de EU. De economie en het politieke stelsel worden als zaligmakend voorgesteld. Zijn ze dat ook? Verander je met herverdeling van geld iets structureels? Is het niet gewoon een vorm van imperialisme om te proberen de standaarden van het Noorden op te leggen aan het Zuiden? Bakker twijfelt terecht aan de aanname dat uit economische dwarsverbanden de eenwording op andere terreinen volgt. Cultuur en cultuurverschillen zijn schromelijk verwaarloosd bij het uitbouwen van het Europees project.
Bert Bakker
Onbegrepen Europa. Nieuw licht op een eeuwenoude tweedeling
AtlasContact; 268 blz. € 21,99
Oordeel: verleidelijk betoog over achtergrond van culturele verschillen in Europa