De koning wil dat zijn onderdanen uit hun bubbel kruipen

Voor iemand die vindt dat de individualisering in de samenleving is doorgeslagen en die Nederlanders oproept „niet (te) zoeken naar een breder ik, maar naar een groter wij”, had Willem-Alexander het in zijn kersttoespraak wel erg veel over zichzelf.

De koning begon zijn jaarlijkse rede op Eerste Kerstdag zeer persoonlijk. Hij noemde gezond 50 jaar worden „een prachtig geschenk”. Hij verwees naar het overlijden van zijn schoonvader, Jorge Zorreguieta. En hij vertelde over „de ontreddering” die hij met eigen ogen had gezien nadat orkaan Irma had huisgehouden op de Caribische koninkrijkseilanden Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius. „Beelden en verhalen die me niet loslaten”, aldus Willem-Alexander. Vorig jaar bekende hij al dat hij had „geworsteld” met zijn toespraak.

In zijn vijfde kersttoespraak als staatshoofd kwam het woordje ‘ik’ bijna evenveel voor (11 keer) als in zijn eerdere vier toespraken bij elkaar opgeteld (12 keer). Al sprak hij ook vaker over ‘wij’. Zijn boodschap van 2017 was de noodzaak van gemeenschapszin, gezamenlijkheid en verbinding in de samenleving. Een thema dat hij ook in 2013 al ter hand nam, al leek hij er toen iets optimistischer over dat mensen die verbinding ook actief zoeken. Net als deskundigen bij onder meer het Sociaal en Cultureel Planbureau ziet Willem-Alexander nu dat mensen met een verschillende „achtergrond en levensstijl” elkaar steeds minder ontmoeten. „De plaatsen waar heel uiteenlopende mensen elkaar van oudsher tegenkomen – kerk, kantoor, café, sportclub, school – verliezen die verbindende functie steeds meer.”

Lees ook: Koning Willem-Alexander roept op tot gemeenschapszin

In plaats daarvan trekken mensen zich terug achter een „digitale deur [...] en nemen alleen nog kennis van ideeën die hun groepsgevoel en mening bevestigen”. Hij hield een donker betoog over het internet. „Het is vaak lastig feiten en verzinsels van elkaar te onderscheiden”, zei Willem-Alexander, verwijzend naar de actuele discussie over nepnieuws.

Zelf wilde de koning zich duidelijk manifesteren als iemand die zich zowel bij hoog- als bij laagopgeleiden thuisvoelt. Zo had hij het zowel over de Top 2000 als over een dansvoorstelling van de 85-jarige choreograaf Hans van Manen die hij had bezocht.

Sinds Willem-Alexander in 2013 zijn moeder opvolgde, heeft de koning vijf keer de traditionele kersttoespraak gehouden. Het is het enige moment dat hij zijn eigen tekst mag schrijven en die voordraagt vanuit zijn Wassenaarse Villa Eikenhorst. Net als tijdens de laatste drie edities koos Willem-Alexander – donker pak, oranje das, handen voor de buik – ervoor het volk staand toe te spreken. Maar hij houdt moeite met het zich ontdoen van de verkrampte dictie van een troonrede. In de loop der jaren zijn de toespraken telkens korter geworden: van bijna tien minuten in 2013 naar krap zes op deze Eerste Kerstdag.

Koningin Beatrix riep in haar toespraken vaak op tot verdraagzaamheid en deed af en toe ferme uitspraken, bijvoorbeeld over het klimaat. Willem-Alexander kiest voor onderwerpen dichter bij huis. Zo kwam Europa in zijn rede maandag niet meer voor en ‘de wereld’ alleen als abstractie „achter de gordijnen”. In eerdere toespraken sprak hij wel over terroristische aanslagen, vluchtelingenstromen en Syrië. God, vorig jaar voor het eerst genoemd, haalde hij dit jaar opnieuw aan, al waren er ook religieuze verwijzingen in zijn eerdere kerstboodschappen. Ook haalt hij graag historische voorbeelden aan. Dit jaar was dat Aletta Jacobs, voorvechtster van het vrouwenkiesrecht die „voetje voor voetje” haar doel had bereikt. „Zo komen verbeteringen tot stand. Zo kan een groter wij ontstaan. Niet alleen in de wereld en in ons land, maar ook heel dichtbij in de eigen buurt”, zei de koning, in een schaars moment van optimisme.

Daarnaast spreekt hij in opvallende oneliners. In 2014 zei Willem-Alexander, ook daar verwijzend naar de doorgeslagen individualisering en moderne techniek: „Nederland is meer dan 17 miljoen selfies.” Dit jaar riep hij op tot nuance en inlevingsvermogen, want „Twitter maakt het debat soms bitter”.

Met medewerking van Yordi Dam