Je zal maar advocaat in Polen zijn en een zaak ‘winnen’

De onafhankelijkheid van de Poolse rechtspraak is weer verder ondermijnd. Afgelopen vrijdag stemde de Poolse senaat in met een wet die de benoeming van rechterlijke leden in de raad voor de rechtspraak, het orgaan dat rechters benoemt, tot een politieke kwestie maakt. Het parlement, waarin de regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de dienst uitmaakt, krijgt de overheersende zeggenschap over de samenstelling van de raad, waarvan de huidige leden met onmiddellijke ingang worden ontslagen. Daardoor zal de benoeming en het ontslag van alle rechtsprekende rechters aan de politieke invloed van de parlementaire meerderheid onderhevig raken.

Een eerdere poging om de rechterlijke macht onder politieke controle te brengen strandde afgelopen zomer op een veto van president Andrzej Duda. Vervolgens onderhandelden Duda en de leidsman van PiS, Jaroslaw Kaczynski, over een nieuwe tekst, die echter nauwelijks een verbetering inhoudt. De maatregelen van PiS werden verdedigd met de stelling dat rechters hiermee gelijkwaardig zullen worden aan ‘gewone mensen’ en niet meer boven hen zullen staan.

Weggeredeneerd

Dit is dus wat er gebeurt als populisme ruim baan krijgt: de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van rechters wordt drastisch ingeperkt en het belang van de rol van de rechter en diens gezag wordt weggeredeneerd.

De regering versterkt ook haar greep op de Poolse Hoge Raad. Dit gebeurt door de pensioenleeftijd van  alle zittende rechters met vijf jaar te verlagen, waardoor 40 procent van de huidige rechters voortijdig worden ontslagen. Onder hen is ook de kritische president van de Hoge Raad, Malgorzata Gersdorf. Critici wijzen erop dat deze maatregel in strijd is met de Grondwet, maar van het Constitutioneel Hof valt weinig weerwerk te verwachten, omdat dat al eerder aan de grillen van de regerende meerderheid ondergeschikt werd gemaakt.

De plannen van de Poolse regering houden ten slotte een procedure in op grond waarvan enkele parlementsleden via de hoogste openbaar aanklager, die tevens de minister van Justitie is,  zaken kunnen laten heropenen die in het verleden met een rechterlijke uitspraak  zijn geëindigd. Deze buitengewone procedure kan betrekking hebben op vrijwel alle vonnissen die na 1997 zijn gewezen, zo las ik in The Guardian. Nieuwe zaken zullen via deze procedure nog gedurende vijf jaar na het wijzen van het vonnis kunnen worden heropend. Waar de PiS-regering zich al met regelmaat laatdunkend over rechters heeft uitgelaten, valt te verwachten dat deze procedure geen dode letter zal zijn. Verontrustend en in flagrante strijd met het idee van scheiding der machten.

Onzeker geworden

Ik probeer mij voor te stellen wat dit soort maatregelen voor advocaten in Polen betekenen. Je zal maar een zaak hebben afgesloten die jaren later opeens wordt heropend omdat de politieke machthebbers het vonnis niet aanstaat. Misschien is het dossier al vernietigd en zijn belangrijke documenten verdwenen. Opeens is wat vaststond onzeker geworden. Je cliënt moet zich opnieuw verdedigen. Of je wint een zaak en moet je cliënt vertellen dat de vlag pas na vijf jaar uit kan, omdat het vonnis al die tijd nog door politiek ingrijpen kan worden herzien. En wat zal het effect zijn van de herzieningsmogelijkheid op rechters zelf? Overruled worden door de politiek tast het gezag van de rechter onherstelbaar aan. Gaan zij dat risico mijden? En hoe stel je je daarbij als advocaat op? Adviseer je de cliënt om maar niet meer tegen een overheidsorgaan te procederen, omdat de politiek toch aan het langste eind kan trekken? Bereid je de cliënt voor op een lange strijd, die zal eindigen bij het Mensenrechtenhof in Straatsburg? Dat hof kan ingrijpen als er van een  onpartijdig en onafhankelijk oordeel geen sprake is, maar de wachttijden zijn daar eindeloos lang. Ga er maar aan staan.

Ik tel mijn zegeningen. Rechters in Nederland hebben een forse werkbelasting en richtlijnen voor zaaksbehandeling zijn in opmars. We zijn weleens ontevreden over een vonnis en er wordt soms een wrakingsverzoek toegewezen. Maar over de onafhankelijkheid, de onpartijdigheid  en het gezag van de rechterlijke macht hoeven we in Nederland gelukkig geen wezenlijke zorgen te hebben.

De Togacolumn wordt wekelijks geschreven door een officier, advocaat of rechter. Diana de Wolff is advocaat en bijzonder hoogleraar advocatuur aan de UvA.