Direct naar artikelinhoud

Polio in de Bijbelriem: 'Wij vertrouwen op God, hij handelt uit liefde'

Steeds meer ouders laten hun kind niet vaccineren, misschien omdat niet meer duidelijk is wat infectieziekten kunnen aanrichten. Tijdens de laatste polio-epidemie in Nederland, 25 jaar geleden, werd dat plotseling zichtbaar: 71 slachtoffers in de bijbelgordel, lange rijen voor noodvaccinaties. Maar de groep bewuste niet-prikkers van toen werd nauwelijks bereikt. Betrokkenen vertellen over wat er gebeurde.

Inenting tegen polio in 1992. Nadat polio is vastgesteld bij een 14-jarige jongen, worden mensen opgeroepen voor vaccinatie of een herhalingsprik.Beeld Bert Verhoeff

Donderdagmiddag 17 september 1992 - neuroloog Leopold Hertzberger (42) van het Dordtse Albert Schweitzer ziekenhuis heeft nog geen idee dat hij straks het 'aller bijzonderste' van zijn nog jonge medische carrière zal meemaken. Een 14-jarige jongen wordt op een brancard binnengebracht. Hij kreeg twee weken geleden diarree, maar knapte weer op. Dinsdag is hij zoals altijd naar school gefietst - een fietstocht van ruim anderhalf uur. Daar aangekomen voelt hij zich niet lekker, toch fietst hij 's middags door de stromende regen naar huis. Daar gaat hij ziek naar bed. Griep, denken zijn ouders en de huisarts. Als de jongen donderdag niet meer op zijn benen kan staan, stuurt de huisarts hem naar het ziekenhuis.

Poliopatiënt

Hertzberger heeft het druk en vraagt aan een coassistent of hij vast kan beginnen met het onderzoek. De co komt na een half uur terug en vertelt wat hij te weten is gekomen. De jongen heeft koorts, hoofdpijn, nekpijn en verlammingsverschijnselen. 'Hij kan zijn linkerarm en benen niet meer bewegen, maar voelt nog wel een pijnprikkel.' Dan somt de coassistent een rijtje mogelijke diagnoses op. 'ALS, Guillain-Barré syndroom, polio...' 'Polio?', denkt Hertzberger. 'Wat een boekenwurm. Polio komt toch helemaal niet meer voor?'

Hertzberger stapt de kamer van de jongen binnen en ziet het, ook al heeft hij nog nooit een poliopatiënt in het echt gezien, meteen: 'Shit! Het is polio.'

Polio is een ernstige besmettelijke ziekte die kan leiden tot verlamming.Beeld de Volkskrant
We stonden dus hoe dan ook aan het begin van een epidemie

Praktische informatie

De neuroloog zegt tegen zijn collega's dat hij de komende uren geen patiënten kan zien en trekt zich terug in de ziekenhuisbibliotheek. 'Ik sloeg de handboeken erop na en las dat voor elke patiënt die het ziekenhuis binnenkomt, er al honderd tot tweehonderd anderen besmet zijn. We stonden dus hoe dan ook aan het begin van een epidemie. Ik zocht naar praktische informatie. Wat moest ik doen? Wie moest ik waarschuwen?'

Na twee uur lezen weet Hertzberger wat hem te doen staat. Hij belt met de GGD Dordrecht en waarschuwt de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Een arts van de GGD en een inspecteur komen die avond naar het ziekenhuis en zien ook meteen: het is polio.

Leopold HertzbergerBeeld Linelle Deunk

Verhitte discussie

Het wel of niet laten vaccineren van je kind is de laatste jaren een verhitte discussie geworden. Een kwart eeuw geleden zaten de niet-prikkers vooral in de religieuze hoek: sommige bevindelijk gereformeerden vinden dat je niet mag ingrijpen in de goddelijke voorzienigheid en willen zich daarom niet door een vaccin laten beschermen tegen ziekte of dood. Er waren toen ook wel andere ongevaccineerden, zoals antroposofen, maar de antivaccinatielobby was minder uitgesproken dan nu.

Anno 2017 roeren de anti-vaxxers zich volop op sites en sociale media. Deze zomer bracht het RIVM naar buiten dat het aantal kinderen dat wordt gevaccineerd voor het derde jaar op rij is gedaald. Heel licht weliswaar, met 0,5 procent, en de gemiddelde vaccinatiegraad is nog steeds hoog (bijna 95 procent). Maar het RIVM becijferde eerder al dat de groep ouders die twijfelt of zij hun kinderen laten inenten, zal stijgen van 10 naar 20 procent.

Verhitte discussie
Beeld de Volkskrant

Ver-van-ons-bed

Volgens deze instantie komt de dalende bereidheid om kinderen te laten vaccineren doordat infectieziekten buiten beeld zijn geraakt. In 1992 kwam polio wereldwijd nog veel voor en braken er regelmatig epidemieën uit in delen van Azië en Afrika. Zelfs Europa was nog niet helemaal poliovrij. Nu lijkt een ziekte als polio ver-van-ons-bed.

Ook is er veel desinformatie. Kritische niet-prikkers denken dat vaccinaties juist ziekten en autisme veroorzaken, en dat een gezond lichaam ze niet nodig heeft. De wetenschap heeft deze argumenten ruim ontkracht, maar die informatie slaat bij deze groep niet aan. De Volkskrant maakte vorig jaar een profiel van kritische niet-prikkers. Behalve dat het meestal hoogopgeleiden zijn die erg met gezondheid bezig zijn, hebben zij een groot wantrouwen tegen de overheid, de farmaceutische industrie en instituten als het RIVM.

Kritische niet-prikkers denken dat vaccinaties juist ziekten en autisme veroorzaken

Polio type 3

Zondag 20 september 1992 zijn de labuitslagen van de jongen bekend. Het is poliomyelitis type 3. Hoofdinspecteur Gert Siemons schrikt wanneer hij het hoort. De laatste twee epidemieën, in 1971 en 1978, werden veroorzaakt door polio type 1. Omdat type 3 al zo lang niet is voorgekomen in Nederland, kan het nu onder ongevaccineerden flink om zich heen grijpen - grote groepen hebben immers geen antistoffen tegen dit type virus.

Er speelt nog iets waardoor Siemons schrikt. In Finland heerste in 1984 een epidemie door polio type 3. Het vreemde aan die epidemie was dat ze zich verspreidde onder een goed gevaccineerde bevolking. Het is niet helemaal duidelijk geworden hoe dat kon. Was het vaccin dat in Finland werd gebruikt te zwak, of werd de epidemie veroorzaakt door een agressievere virusvariant? Siemons: 'Finland was ons schrikbeeld. Wat als ook het gevaccineerde deel van de Nederlandse bevolking nu besmet kon raken?'

Gert SiemonsBeeld Linelle Deunk

Natuurlijke poliovirusinfectie

Een in het weekend opgetuigde wetenschappelijke commissie wordt gevraagd wie er gevaccineerd moeten worden. Het advies: bied aan iedereen die jonger is dan 62 en die niet of onvoldoende is gevaccineerd, een vaccin aan. Mensen die ouder zijn, hebben al antistoffen doordat zij een natuurlijke poliovirusinfectie hebben doorgemaakt. Tot 1957, voordat het poliovaccin in het rijksvaccinatieprogramma zat, kwam iedereen immers met het rondwarende virus in aanmerking. De commissie denkt ook dat het goed is als iedereen die langer dan vijftien jaar geleden een polioprik heeft gehad, een herhalingsprik krijgt aangeboden. Deze groep kan een 'boost' gebruiken zodat zij niet alsnog besmet kan raken.

Tussen de 8 en 9 miljoen Nederlanders komen zo in aanmerking voor vaccinatie. 'Wij wisten ook wel dat we lang niet zoveel vaccins hadden', zegt hoofdinspecteur Siemons. 'Maar we verwachtten niet dat de toeloop zó enorm zou zijn. We hadden helemaal onderschat wat voor magische werking het woord 'polio' op de bevolking heeft.'

Postpoliosyndroom

Het postpoliosyndroom slaat bij meer dan de helft van de poliopatiënten toe. Gemiddeld begint het na 25 tot 30 jaar. De zenuwcellen die polio hebben overleefd, sturen veel meer spiercellen aan dan bij gezonde mensen. Daardoor kunnen deze zenuwcellen overbelast raken. Mensen met het postpoliosyndroom hebben last van verlammingsverschijnselen, pijn en hevige vermoeidheid. De spieren die ooit waren aangetast, gaan elk jaar een klein beetje verder achteruit.

Wachtrijen

Er gaat een persbericht uit over de vaccinatiestrategie, zonder dat de Inspectie bij het RIVM heeft gecheckt hoeveel vaccins er op voorraad zijn. GGD's uit het hele land beginnen massaal vaccins te bestellen. Al snel staan er wachtrijen voor de GGD's. In het 'bedreigde gebied', de bijbelgordel, staan duizenden mensen geduldig in de rij. De dagen erna spreken de kranten van 'poliopaniek', en een deel van de GGD's moet de deuren sluiten omdat er niet genoeg vaccins zijn.

De principieel ongevaccineerden staan - op een enkeling na - niet in die rijen.

De laatste dagen heeft Hertzberger zijn jonge patiënt zien lijden. 'Hij was doodziek, had heftige hoofdpijn, ijlde en was bang. Hij kon nog wel praten, maar bewegen ging nauwelijks meer. Hij werd geïsoleerd verpleegd; de verpleging en artsen liepen binnen in witte pakken, als een soort marsmannetjes. Het greep me aan, die jongen die daar zo ziek lag te zijn, zijn ongeruste en angstige moeder aan zijn bed. Tegelijkertijd vond ik het heel moeilijk om te begrijpen: waarom stel je je kind bloot aan zo'n risico?'

Tegelijkertijd vond ik het heel moeilijk om te begrijpen: waarom stel je je kind bloot aan zo'n risico?
Hertzberger

Daarnaar schikken

De neuroloog kan niet veel doen. 'In de klinische fase van polio is het gewoon afwachten: hoe gaat het verder, vallen er nog meer spieren uit? Ik kon alleen zijn pijn bestrijden en kalmeringsmiddelen geven. Echt geruststellen kon ik hem ook niet, want hoeveel verlammingsverschijnselen hij eraan over zou houden, wisten we niet. Zou hij weer kunnen lopen? Zijn arm weer kunnen gebruiken?'

Hertzberger besluit de familie van de jongen thuis op te zoeken. 'Ik denk dat ik vooral wilde begrijpen hoe het nou zat. Ik had in mijn joodse opvoeding altijd meegekregen dat het een plicht is om je gezondheid zo goed mogelijk in stand te houden. Dat stond zo ver weg van de filosofie van de religieuze niet-prikkers. Ze vertelden hoe zij het zagen, maar ik kon weinig met het verhaal dat je je niet moet laten vaccineren omdat de Heer besluit of je wel of niet ziek wordt. Dat je je daarnaar moet schikken.'

Vertrouwen op God

In een ander dorp in de Alblasserwaard weet Jan - 39, directeur van een metaalbewerkingsbedrijf, vader van vijf kinderen - dat hij en zijn gezin ook risico lopen. Ze zijn niet gevaccineerd en zijn oudste dochter heeft contact gehad met een familielid van de 14-jarige jongen uit Streefkerk.

Het diep religieuze echtpaar - zo goed mogelijk levend naar de Bijbel, op zondag twee keer naar de kerk, geen televisie in huis - besluit zich niet alsnog te laten vaccineren. 'Wij konden het gewoon niet', vertelt Jan 25 jaar later. 'Niet omdat de kerk dat voorschreef, maar omdat we het zelf niet wilden. Wij vertrouwen op God. Hij heeft het goede met ons voor en handelt uit liefde.'

De ouders beslissen voor hun jongste kinderen dat zij geen noodvaccinatie zullen krijgen. Met de oudste twee - kinderen in de puberleeftijd - gaan ze het gesprek aan. 'Zij mochten zelf beslissen. We vertelden wel hoe wij erover dachten. Ook zij besloten zich niet te laten vaccineren. Ik denk doordat ze zagen hoe rustig en vol vertrouwen wij waren.'

JanBeeld Linelle Deunk

Derde poliopatiënt

Dan wordt zijn dochter ziek; met koorts en griepachtige verschijnselen komt ze op bed te liggen. Jan weet: ze is besmet met het poliovirus. Zij knapt weer op, maar een paar dagen later wordt Jan zelf ziek. 'Ik had hoge koorts en snijdende hoofdpijn. Tijdens het eten viel mijn vork op het bord. Het voelde alsof mijn hoofd uit elkaar barstte.'

Maandagmiddag 5 oktober kan hij op één arm niet meer steunen. Jans vrouw belt de dokter en hij wordt met een ambulance naar het Beatrixziekenhuis in Gorinchem gebracht. Hij is de derde poliopatiënt die in een ziekenhuis wordt opgenomen.

Jan voelt dat zijn lichaam 'langzaam afsterft'. In zijn armen en benen 'bubbelt en borrelt' het, alsof er duizenden mieren onder zijn huid kruipen. 'Meteen daarna neemt de spierkracht af. Wat ik voelde was het afsterven van de zenuwcellen.'

Wat ik voelde was het afsterven van de zenuwcellen
Jan

Noodvaccinatie

Al snel kan hij zijn armen helemaal niet meer gebruiken en niet meer staan. Dan wordt ook slikken en ademhalen steeds lastiger. Zijn longfunctie dreigt uit te vallen en hij moet aan de beademing. De neuroloog zegt tegen Jans vrouw: 'Neem maar afscheid van elkaar, want ik weet niet of hij weer levend van de beademing afkomt.'

Ondertussen is de brede vaccinatiecampagne flink terug geschroefd. Als duidelijk wordt dat er nooit op tijd genoeg vaccins zullen zijn, besluit de inspectie het beleid aan te passen. De leeftijdsgrens wordt verlaagd naar 41. Ook hoeven mensen die langer dan vijftien jaar geleden ingeënt zijn, geen herhalingsprik te komen halen.

De principieel ongevaccineerden komen maar mondjesmaat voor een noodvaccinatie. Hoofdinspecteur Siemons weet dat de epidemie zich volop zal blijven verspreiden als de vaccinatiegraad in de bijbelgordel niet toeneemt. Hij vraagt een predikant van de bevindelijk gereformeerden of hij ambtsdragers mag toespreken.

Neem maar afscheid van elkaar, want ik weet niet of hij weer levend van de beademing afkomt
De neuroloog tegen Jans vrouw
Wat als zo'n kind mij opzoekt, kan ik de keuzes die ik in 1992 maakte verantwoorden?
Hans Simon

Onbegrip en weerstand

Hij rijdt naar een kerk in Alphen aan den Rijn. 'Buiten, voor de kerk, dreunde het gezang me tegemoet. Binnen zongen zo'n driehonderd mannen in zwarte pakken kerkliederen. Ik ging op de kansel staan en vertelde hoe ik het zag. Dat wanneer de wetenschap een goed werkend vaccin heeft ontwikkeld, dat iets is dat je kunt aanvaarden, zonder dat het afbreuk doet aan je geloof in God.' Al tijdens zijn toespraak merkt Siemons dat het zinloos is. 'Ik voelde een muur van onbegrip en weerstand.'

Het is staatssecretaris van Volksgezondheid Hans Simons een doorn in het oog dat een grote groep mensen zich niet alsnog laat vaccineren. 'Vooral dat zij hun kinderen niet lieten inenten vond ik pijnlijk. Ik lag er wakker van. Wat nou als over een paar jaar een door polio verlamd kind naar me toekomt en zegt: 'Simons, waarom heb je niks gedaan om dit te voorkomen? Je was toch staatssecretaris, je kon mijn ouders toch verplichten me te laten vaccineren?' Ik zou zo'n voor het leven gehandicapt kind dan alleen maar gelijk kunnen geven. Nog steeds denk ik weleens: wat als zo'n kind mij opzoekt, kan ik de keuzes die ik in 1992 maakte verantwoorden?'

Hans SimonBeeld Linelle Deunk

Pragmatische aanpak

Hij is voor verplichte vaccinatie. Maar het is een heet hangijzer in de politiek: de christelijke partijen vinden de godsdienstvrijheid en de lichamelijke integriteit zwaar wegen. 'Ik besloot al snel om de politieke strijd hierover niet aan te gaan. We zaten in een PvdA-CDA-kabinet en ik wist dat het er nooit doorheen zou komen. Ook al had ik het voor elkaar gekregen, dan nog was het praktisch lastig uit te voeren. Ouders zouden uit de ouderlijke macht moeten worden gezet, een proces van maanden. Maanden waarin de epidemie zich alleen maar verder zou verspreiden.'

De staatssecretaris kiest voor de 'pragmatische aanpak' en nodigt drie kerkelijk leiders bij hem in Rijswijk uit. 'Ik heb duidelijk gesteld dat als het aan mij lag er een vaccinatieverplichting zou komen, in het belang van het kind. Maar dat ik hen verzocht hun achterban op te roepen zich te laten vaccineren. Daar stonden ze gelukkig welwillend tegenover. Al geloof ik niet dat hun oproep veel effect heeft gehad.'

Verplicht

Tegenwoordig is ongeveer 60 procent van de bevindelijk gereformeerden gevaccineerd. De verschillen zijn groot: in de ene bevindelijk gereformeerde kerk laat meer dan 85 procent zich inenten, in een andere kerk minder dan 25 procent. In 1992 was niet duidelijk hoe het zat met de vaccinatiegraad onder hen. Daar is pas later onderzoek naar gedaan. Epidemieën kunnen zich onder bevindelijk gereformeerden gemakkelijk verspreiden omdat zij intensief onderling contact hebben; ze zien elkaar in de kerk en de kinderen treffen elkaar in hun eigen scholen.

Politiek ligt het verplichten van vaccinaties nog altijd gevoelig. 25 jaar na dato zijn de christelijke partijen nog altijd niet te vermurwen en de niet-confessionelen maken zich er ook niet hard voor. Andere Europese landen kennen zo'n verplichting wel. In Frankrijk zijn vanaf volgend jaar elf vaccinaties verplicht, waaronder de prik tegen mazelen en polio. Sinds dit schooljaar kent ook Italië een verplichting voor tien vaccinaties.

In België is de polioprik al langer verplicht. Afgelopen najaar legde de Brugse rechtbank twee ouders 16 dagen cel en een boete van 800 euro op omdat ze hun dochter weigeren in te enten tegen polio omdat de inentingen, volgens hen, 'kanker en autisme kunnen veroorzaken'.

Verplicht
Beeld Bert Verhoeff

Baby sterft

Op 28 oktober (de teller staat dan op 21 poliopatiënten) komt het nieuws over het eerste sterfgeval naar buiten. Een vier weken oude baby is overleden aan complicaties door polio. De moeder van de baby was niet gevaccineerd. In de eerste weken, voordat een kind de eerste prikjes krijgt, beschermen de antistoffen van de ingeënte moeder een baby normaal gesproken tegen polio.

Hoofdinspecteur Siemons is pijnlijk getroffen door het nieuws. 'Ik wist natuurlijk dat er mensen konden overlijden. Dat het een baby'tje was, maakte het extra wrang.'

Wanneer er nu nieuws is over de kritische niet-prikkers, denkt Siemons soms terug aan het nieuws over de baby. Dan wordt hij kwaad. 'Deze mensen laten hun kinderen gelukkig vaak nog wel tegen polio inenten. Maar ook door mazelen of de rode hond kunnen kinderen overlijden. Mensen gaan écht dood door infectieziekten. Terwijl we dus goed werkende vaccins hebben. Maar ja, probeer overtuigingen maar eens te bestrijden.'

Niet lopen

Jan ligt drie weken aan de beademing. Eerst verzwakt hij nog meer, krijgt ook een longontsteking. Eind december mag hij naar huis. Hij kan zijn schouders niet gebruiken. Zijn handen wel, maar hij kan zijn armen niet optillen. Ook kan hij niet lopen. Het wachten is op een plekje in het revalidatiecentrum. Hij krijgt van het ziekenhuis de boodschap mee dat de tijd z'n helende werking moet gaan doen. De motorische zenuwcellen in zijn ruggemerg en de hersenstam zijn aangetast. Na acute polio kan een deel van de spierfuncties herstellen, doordat sommige motorische zenuwcellen zich herstellen en door nieuwe uitgroei van zenuwvezels in de spieren. Hij merkt dat hij beetje bij beetje meer kracht krijgt. Een mijlpaal is als hij weer kan staan.

Eenmaal in het revalidatiecentrum werkt Jan hard aan zijn herstel. Tegelijkertijd krijgt hij daar het gevoel dat 'er geen plek was in de maatschappij voor mensen zoals ik'. 'De revalidatiearts en de fysiotherapeut, dat waren fijne mensen, maar een deel van de verpleging liet mij goed voelen hoe ze dachten over mensen die door zich niet te laten vaccineren nu een plek van iemand anders bezet hielden. Er was een verpleegkundige die me alleen zwijgend hielp. Als ze me naar de wc bracht of brood voor me neerzette, zei ze niks. Ik lag op zaal met een man die een dwarslaesie had opgelopen nadat hij dronken tegen een boom was gereden. Tegen hem praatte ze honderduit. Alsof hij geen schuld had aan wat hem was overkomen.'

Afgekeurd

Na vier maanden revalideren zijn Jans armen wat sterker en kan hij zo'n 100 meter lopen. Hij wil weer aan het werk, ook al is hij afgekeurd. 'Ik liet op mijn kantoor de ordners zo klaarleggen dat ik mijn hand er met een armzwaai naar toe kon dirigeren. Een handtekening zetten ging nog lastig, maar ik deed het. 's Avonds was ik helemaal uitgeput.'

In april 1993 wordt de epidemie voorbij verklaard. In totaal waren er 71 poliopatiënten. Behalve de baby overleed er ook nog een 61-jarige man. 59 patiënten hadden verlammingen.

Afgekeurd
Beeld Bert Verhoeff

Nieuwe epidemie

Sinds de laatste polio-epidemie controleert het RIVM elke twee weken het rioolwater van de bijbelgordel. Ook bij asielzoekerscentra wordt gecontroleerd. Nadat dit voorjaar een medewerker van vaccinfabriek Bilthoven Biologicals tijdens het productieproces besmet was geraakt met het poliovirus, werd het virus ook in het rioolwater aangetroffen. Niemand raakte verder besmet.

Ook al komt polio wereldwijd steeds minder voor; een nieuwe epidemie kan zomaar weer komen, zegt Hans van Vliet, rijksvaccinatieprogrammamanager bij het RIVM. In Pakistan, Afghanistan en Nigeria is polio nooit weggeweest. In Israël en in India is het virus de afgelopen jaren nog in het rioolwater aangetroffen. En in Syrië is het virus onlangs weer opgedoken. 'Mensen uit die landen kunnen het virus hiernaartoe brengen. Ook kunnen ongevaccineerde reizigers besmet raken en het naar ons land meenemen. Je kunt die landen zien als smeulende vuurtjes. Nederland is als een droog bos in de zomer, er hoeft maar één vonkje poliovirus bij te komen en we hebben een bosbrand.'

Geen spijt

Jan is 25 jaar later trots op wat hij, 'dankzij de hulp van God in mijn dagelijks leven' nog heeft neergezet. 'Toen ik in 2009 het bedrijf verkocht, was het een onderneming met dertig werknemers.' Maar het harde werken heeft hem ook gesloopt. 'De revalidatiearts zei het nog: mensen kunnen na 25 of 30 jaar het postpoliosyndroom krijgen, maar als je het te gek maakt, krijg je het misschien al na 7 jaar. Bij mij nam inderdaad na 7 jaar de vermoeidheid toe, ik had weer pijn en kon steeds minder ver lopen. Nu kan ik nog maar kleine stukjes afleggen.'

Heeft hij achteraf spijt dat hij zich toen de epidemie aanbrak toch niet liet vaccineren? 'Vergis je niet, ik heb veel verdriet gehad om wat er is gebeurd. Ik was een jonge vent, in de kracht van mijn leven. Ik probeerde een goede vader, echtgenoot en ondernemer te zijn. En ineens was dat allemaal weg. Toch zou ik nu dezelfde keuze maken. Ik zie dit tijdelijke aardse leven als een voorbereiding op het eeuwige leven. Ik heb nog altijd een rotsvast vertrouwen dat wat God met mij voorheeft, het beste is.'

*) Omdat Jan vaak meemaakt dat mensen negatief reageren op het feit dat hij polio heeft gehad, wil hij niet met zijn achternaam in de krant.

Verantwoording

Voor dit verhaal werd gesproken met tien bronnen. Behalve de mensen die in het artikel worden opgevoerd, deskundigen van het RIVM, artsen die betrokken waren en zijn bij de behandeling van de poliopatiënten, de Vereniging Spierziekten en Jan Huurman, die na de epidemie een rapport opstelde over de handelwijze van de overheid. Ook werd gebruik gemaakt van krantenartikelen, het GGD-rapport Getroffen door polio, en artikelen uit wetenschappelijke vakbladen. De klinische informatie over de eerste patiënt in dit artikel is in die tijd ook naar buiten gekomen via deze papieren bronnen.