Het eerste bedrijf: de aanval op Unilever

Het drama rond het afschaffen van de dividendbelasting begint op vrijdag 17 februari 2017, als om kwart over één 's middags bekend wordt dat het Amerikaanse Kraft Heinz Unilever wil overnemen, voor omgerekend 134 miljard euro. Het is een adembenemende overval op een onneembaar geacht bastion; de Brits/Nederlandse multinational is te groot om overgenomen te kunnen worden, denkt iedereen tot die vrijdag. Maar in de oplopende overnamegekte, mogelijk gemaakt door de berg goedkoop geld die over de wereld zwerft op zoek naar rendement, probeert Kraft Heinz het toch. Het wordt daarbij geholpen door onder anderen de genadeloze miljardairs van de Braziliaanse investeringsmaatschappij 3G.

Unilever-topman Paul Polman weet de aanval nog hetzelfde weekeinde af te slaan, maar de prijs daarvoor is hoog. Om de aandeelhouders tevreden te stellen en zo een nieuwe overval te voorkomen, zet het als duurzaam en sociaal bekend staande Unilever de minder renderende margarinetak in de etalage. Dat betekent de verkoop van de historische Nederlandse basis van de multinational, met merken als Blue Band, Becel en Zeeuws Meisje. Verder belooft Unilever de aandeelhouders dat het, om slagvaardiger te worden, nog dit jaar stopt met de ingewikkelde constructie met twee hoofdkantoren. Het wordt of Londen of Rotterdam. Unilever wordt dus of een Brits bedrijf, of Nederlands.

En daarmee ligt eigenlijk de vraag op tafel, zoals een ingewijde het formuleert: blijft Nederland na het mogelijke verlies van zijn op een na grootste multinational Champions League spelen, of zakken 'we' af naar de middenmoot?

Het tweede bedrijf: de formatie

Net als bij eerdere formaties pleit Shell in het voorjaar opnieuw voor het afschaffen van de dividendbelasting. Die maatregel is de Brits/Nederlandse oliereus al in 2005 toegezegd, door toenmalig CDA-staatssecretaris van Financiën Joop Wijn. Shell kreeg de toezegging omdat het juridische hoofdkantoor in Den Haag wordt gevestigd. Operationeel wordt de multinational, net als Unilever, vanuit Londen geleid. Ook werkgeversvereniging VNO-NCW pleit er al jarenlang voor, maar krijgt, net als Shell, steeds te horen dat het te duur is.

Deze keer ruikt de invloedrijke werkgeverslobby zijn kans. Door de florerende economie is er nu wel geld. Verder heeft na Unilever ook AkzoNobel in het voorjaar te maken gekregen met vijandige overnamepogingen van een Amerikaanse concurrent. De Nederlandse verf- en chemiemultinational weet de overname met de grootste moeite te voorkomen. De zorgen in de bestuurlijke elite over de aanvallen op de Nederlandse kroonjuwelen zijn groot. Datzelfde geldt voor de fiscale plannen van de Britten om vanwege de Brexit grote bedrijven te lokken of te behouden.

Daar komt het afschaffen van de dividendbelasting in beeld. De Britten kennen geen dividendbelasting. Afschaffen is ook gunstig voor Nederlandse bedrijven met veel buitenlandse beleggers, zoals de multinationals. Die beleggers hoeven dan geen belasting meer te betalen over hun dividend. Zo worden aandelen van Nederlandse bedrijven aantrekkelijker, is de gedachte. Nederlandse multinationals worden zo duurder op de beurs en moeilijker over te nemen.

Het derde bedrijf: Nederland als corporatie

Het plan van de werkgevers slaagt. De maatregel - in de laatste fase van de formatie nog ingebracht - staat in het regeerakkoord, blijkt 9 oktober, als belangrijke delen uitlekken. De dividendbelasting wordt met ingang van 2020 afgeschaft. Dat kost 1,4 miljard euro, per jaar.

VVD-premier Mark Rutte heeft nu de kans om als politiek leider van de natie een gloedvol betoog te houden dat 'onze' multinationals van levensbelang zijn voor onze welvaart. Dat Nederland als klein land de zeventiende economie ter wereld is. Dat hij tot in China toe met alle egards ontvangen wordt, omdat Nederland de thuisbasis is van bedrijven als Shell, Philips, AkzoNobel en Unilever. Kortom: dat Nederland nu eenmaal een klein land met grote bedrijven is, altijd geweest ook, en dat die positie nu in gevaar is vanwege de mondiale race om grote bedrijven met hun banen en prestige binnen te halen. Dat het erom gaat dat Nederland Champions League blijft spelen, of dat 'we' afzakken naar de middenmoot. Voorgoed, vanwege een niet meer in te halen achterstand, net als bij het voetbal. En dat hij dus, na overleg met Paul Polman, besloten heeft dat het hoofdkantoor van Unilever koste wat het kost in Nederland moet komen.

In plaats daarvan houdt Rutte, zelf afkomstig van Unilever, het vaag. Hij voelt 'tot in zijn vezels' dat de maatregel noodzakelijk is. Concrete vragen houdt hij af. Rutte erkent dat Shell en VNO-NCW erop aangedrongen hebben, omdat ze dat zelf gezegd hebben. Verder weigert de premier namen te noemen omdat vertrouwelijkheid heilig is bij een formatie. Dat versterkt de indruk dat Nederland een 'corpocratie' is, waar niet de regering de baas is, maar de grote bedrijven. Het geeft de oppositie, die verder weinig punten heeft, ook de kans Rutte III neer te zetten als het kabinet van de multinationals, en niet van de mensen.

Waarom is Rutte zo geheimzinnig en terughoudend? 'Aandeelhouders zijn de minst populaire groep in Nederland. En multinationals zijn hier nog steeds verdacht, wat dat betreft is er weinig veranderd sinds de jaren zeventig', zegt een betrokkene. 'En dan moet je uitleggen dat je 1,4 miljard euro weggeeft met onzeker effect, terwijl de btw omhoog gaat en de leraren er niet nog meer geld bij krijgen? Dat is in de Nederlandse politiek gewoon niet haalbaar. Het echte verhaal kan niet verteld worden.'

De kritiek is vernietigend. Van vele kanten wordt het 'zinloze cadeautje voor Amerikaanse en Britse beleggers' onderuit geschoffeld. Het Centraal Planbureau kan namelijk niet aangeven of de maatregel van 1,4 miljard euro effect zal hebben. Omdat het hoofdkantoor van Unilever in Rotterdam maar negenhonderd werknemers telt, wordt gesproken over 'het duurste banenplan ooit'. De bom ontploft helemaal op 8 november, de dag voor de financiële beschouwingen. De NOS meldt dat vier multinationals de formatie onder druk hebben gezet door te dreigen met vertrek uit Nederland. Het zou gaan om Philips, AkzoNobel, Shell en Unilever. Philips en AkzoNobel ontkennen zich met de formatie te hebben bemoeid. Van Shell is al jaren bekend dat het af wil van de dividendbelasting. Blijft over: Unilever.

De verontwaardiging is groot. Multinationals die de politiek onder druk zetten om miljarden binnen te halen? Wie is er eigenlijk de baas in Nederland? Ongelukkig genoeg voor het kabinet zijn net de Paradise Papers gepubliceerd, waaruit opnieuw blijkt hoe grote bedrijven de belasting omzeilen. 'Dan moet je op zo'n moment dus uitleggen dat je 1,4 miljard belastingvoordeel aan multinationals gaat geven, zonder dat je kunt beloven dat het ook het helpt', verzucht een Haagse kenner. 'Want je weet niet zeker of Unilever hierdoor ook echt voor Nederland kiest.' CDA en D66 melden snel dat zij er niet bij waren toen het besluit genomen werd. De ChristenUnie spreekt over 'een hele meloen' die geslikt moest worden. De oppositie ruikt bloed en roept Rutte meermaals naar de Kamer.

Wat had gekund om ophef te vermijden, weten Binnenhof-veteranen: de Kamer vertrouwelijk informeren over de grote belangen. Maar daarvoor zijn er direct te veel vragen. Afschaffing van de dividendbelasting stond in geen enkel verkiezingsprogramma. Ook kan dus niet aangetoond worden dat het werkt. 'Dat is de CPB-cultuur in Nederland', moppert een voorstander. 'Als het effect niet tot achter de komma te berekenen is, gaat het niet door.' Wat ook wil helpen, is het regelen van steun in de media. De Telegraaf die schrijft dat 'onze kroonjuwelen' in gevaar zijn door de onbetrouwbare Britten bijvoorbeeld. Maar dat regelen is in dit geval niet gebeurd, of niet gelukt. De Telegraaf opent 8 november met het verhaal dat negen van tien geraadpleegde economen niets zien in de maatregel.

Het vierde bedrijf: de hoorzitting

Donderdagmiddag is er een hoorzitting in de Tweede Kamer. Paul Polman is er niet - hij heeft wel wat anders te doen dan zich te laten roosteren door Nederlandse Kamerleden. Het bedrijf wordt vertegenwoordigd door Kees van der Waaij, president-commissaris van Unilever Nederland. Er zijn contacten 'op het hoogste niveau' geweest, weten betrokkenen: Rutte en Polman dus. Dat zou ook niet raar zijn, want ze hebben elkaar al eens gesproken, na de aanval op Unilever, over de bescherming van Nederlandse bedrijven. Dat heeft Rutte eerder dit jaar op Kamervragen geantwoord.

Maar de hamvraag - wie heeft tijdens de formatie met wie op welk moment waarover gesproken? - wordt tot woede van de oppositie niet beantwoord. 'Unilever praat met vele overheden en kan die vertrouwelijkheid niet eenzijdig schaden', zegt Van der Waaij. Rutte verwijst dus naar Unilever en Unilever naar Rutte. 'Wie is de baas in Nederland? Door geen antwoord te geven voedt u het populisme', bijt GroenLinks-leider Jesse Klaver Van der Waaij en topvrouw Marjan van Loon van Shell Nederland toe. De laatste verzekert nog dat er 'niks vreemds is gebeurd' bij de formatie.

Het vijfde bedrijf: Londen of Rotterdam?

Paul Polman stelt het besluit over waar het hoofdkantoor van Unilever komt eind november uit. Dit vanwege de 'politieke turbulentie' en 'emoties', in het Verenigd Koninkrijk over de Brexit en hier over de dividendbelasting. Unilever kan nu comfortabel achteroverleunen en afwachten of May en Rutte nog meer te bieden hebben om het hoofdkantoor binnen te halen. Want een van de twee gaat groot gezichtsverlies lijden als het op een na grootste bedrijf van het land vertrekt.

De voortekenen voor Rutte zijn niet gunstig. Nederland had een voorsprong, maar die is door het uitstel weg. Polman zegt in The Financial Times dat de Britse regering 'wakker is geworden'. Polman zelf vertrekt ergens de komende tijd, blijkt verder. Hoe langer het besluit uitblijft, hoe kleiner zijn invloed wordt om een Nederlands hoofdkantoor door te drukken. Unilever staat onder enorme druk om voor het Verenigd Koninkrijk te kiezen en Polman is naast president-commissaris Marijn Dekkers de enige Nederlander in de top.

Heel klein

Polman troost in de FT de verliezer alvast. Het hoofdkantoor wordt maar heel klein en Unilever blijft in beide landen actief. Rutte en May weten wel beter. Los van het prestige en de hoogwaardige banen worden op het hoofdkantoor de wereldwijde besluiten genomen. Dat kun je maar beter in eigen huis hebben.

Voor Nederland lijkt duidelijk dat het vertrek van Unilever ook het einde van de afschaffing van de dividendbelasting betekent. Jaarlijks 1,4 miljard euro weggeven terwijl de vogel is gevlogen, is geen optie. Het besluit staat officieel pas najaar 2018 op de agenda, bij het Belastingplan voor 2019. Maar de eerste manoeuvres zijn al zichtbaar. Zo houdt regeringspartij D66 in de senaat de mogelijkheid open tegen te stemmen en oppert de VVD alvast dat andere lastenverlichting ook goed is. Als er maar 1,4 miljard naar het bedrijfsleven gaat.

Intussen blijft Rutte III het kabinet van de multinationals, en niet van de mensen, tot pas volgend jaar duidelijk wordt waar het hoofdkantoor van Unilever komt. 'Het is een bui die blijft hangen', omschrijft een ingewijde de situatie. 'Een surplace. En de vraag is wie wanneer gaat bewegen.'

De volledige Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders 2017
De Volkskrant presenteert dit jaar voor de twaalfde keer de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders.

Jong en invloedrijk: drie talenten die het binnenkort gaan maken
Ze zijn vreemde eenden in de bijt, deze drie jonge talenten uit de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste personen. Niet alleen door hun leeftijd, maar vooral door hun grenzeloze optimisme en hun vertrouwen in de aanstormende generatie: 'Er moet een andere elite komen.' (+)

Hans Wijers weer invloedrijkste Nederlander, hoogst genoteerde vrouw is Herna Verhagen
Hans Wijers blijft de invloedrijkste Nederlander. De 66-jarige D66-prominent voegde dit jaar nog een prestigieuze nevenfunctie toe aan zijn toch al omvangrijke cv, bij ING, de grootste bank van Nederland. Herna Verhagen, de 51-jarige bestuursvoorzitter van PostNL, is de hoogst genoteerde vrouw.

Zes vragen over de Top 200 en hoe deze is samengesteld
De Volkskrant presenteert dit jaar voor de twaalfde keer de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders. Hoe wordt die ranglijst samengesteld?

Elite heeft de morele plicht om te leiden
Het is de verantwoordelijkheid van de bestuurlijke elite ervoor te zorgen dat het onbehagen en de onzekerheid in de maat schappij niet chronisch worden, zegt SCP-directeur Kim Putters. (+)

Thuis bij de Nederlandse elite
De Nederlandse elite is roomblank, hoogopgeleid en rijdt in een Volvo. Toch? Of verandert er langzaam iets aan de top?