Dimitri Mortelmans, hoogleraar aan de Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen, deed onderzoek naar het geven van cadeaus. Hij gaf onder meer een college over "het ideale geschenk".
Mortelmans legt uit dat cadeaus "het cement van sociale relaties zijn". "Heel belangrijk dus." Mensen geven elkaar geschenken omdat het ons onderling verbindt. "Je moet het begrip 'cadeaus' in dit geval wel ruim zien. Dus ook een duimpje op Facebook, of drankje als traktatie. Het gaat dus over veel meer dan alleen cadeaus bij kerst en verjaardagen."
DNA
"Cadeaus geven zit in ons menselijk DNA", zegt gedragspsycholoog Lotte Spijkerman van D&B - Happiness Lab. "We zijn sociale wezens die behoefte hebben aan affectie. Cadeaus geven hoort bij het mens zijn."
Spijkerman legt uit dat het geven van presentjes nu samenhangt met cultuur, maar dat het wel in onze natuur zit. "Het is een act of kindness, we tonen er onze liefde en affectie mee."
Mortelmans vertelt dat het niet bekend is hoe lang mensen al geschenken aan elkaar geven. "Het is wellicht altijd al iets van mensen geweest. Het gaat dus al eeuwen terug."
Cadeaus geven is een circulaire beweging
Het principe achter cadeaus geven heet in het Latijn 'do ut des' (ik geef opdat jij zou geven, red.). "Als je een cadeau geeft dan zit hier tegelijk de verplichting in om een cadeau terug te geven", zegt Mortelmans. "Cadeaus geven is een circulaire beweging: je geeft en je ontvangt. Op die manier worden sociale relaties voortgezet. Als je stopt met cadeautjes te kopen voor elkaar, dan is dat een veeg teken over de staat van die sociale relatie."
Dat betekent volgens Mortelmans niet dat de band tussen twee personen hechter wordt. "Maar een cadeau zorgt wel voor de hechting en de voortgang van die hechting met elkaar."
Volgens de hoogleraar voldoet een goed cadeau aan drie voorwaarden. "Ten eerste is het een verrassing, wat ook de reden is dat we het inpakken. Ten tweede moet het passen bij de ontvanger. Dit laat ook zien dat de gever de ontvanger kent en weet wat hij of zij leuk vindt. Als laatste zegt een goed cadeau ook iets over de (goede) smaak van de gever, want die heeft het uitgekozen."
Symbolen uitwisselen
De prijs van het geschenk is volgens Mortelmans belangrijk. "Het cadeau kan je zien als een 'symbool van de relatie'. Cadeaus uitwisselen is dus 'symbolen van relaties uitwisselen' en de inhoud van het symbool is een teken van kennis over elkaar."
Maar ook is de prijs of waarde van het cadeau symbolisch voor de waarde van de relatie tussen gever en ontvanger. "Dat hoeft niet de geldelijke prijs te zijn. Denk aan een tekening waar een kind veel moeite in heeft gestoken. Dan is die naar prijs weinig waard, maar naar 'inspanningswaarde' heel waardevol."
Om op dit gebied geen "fouten" te maken, spreken familieleden onderling vaak een bedrag af waarbinnen zij cadeautjes voor elkaar kopen. "Dan kun je in elk geval geen cadeaus kopen die te duur of te goedkoop zijn."
Een goedkoop cadeau laat zien dat je de relatie eigenlijk minder waard vindt dan de ander
In beide gevallen vormt dit een probleem, zegt Mortelmans. "Te goedkoop laat zien dat je de relatie eigenlijk minder waard vindt dan de ander. Te duur is ook niet goed, omdat je door de hoge waarde in een soort 'schuld' bij de ander komt. Als de ander niet zo'n duur cadeau (kan) kopen, dan blijft de 'schuld' staan omdat de ander deze schuld niet symbolisch kan aflossen. bij kleine verschillen speelt dit niet, maar met erg dure of juist goedkope cadeaus kan dit wel een belangrijk issue vormen."
Spijkerman zegt dat de prijs van een cadeau weliswaar belangrijk is, maar dat vooral de "vorm" er toe doet. "Mensen worden vaak gelukkiger van ervaringen dan van spullen. Dat heeft te maken met de voor- en napret en bovendien heb je na ervaringen ook herinneringen, iets wat je met spullen vaak niet hebt. Bovendien lokken materiële zaken vaak een vergelijking uit, terwijl ervaringen juist gekoppeld worden aan sociale waarde en daarmee onze identiteit."
Goed gevoel
Het geven van cadeaus zorgt volgens Mortelmans voor een goed gevoel bij de gever. "Je krijgt een goed gevoel van het koopproces en de nieuwsgierigheid over hoe de ander zal reageren." Maar ook treden er negatieve effecten op, blijkt uit het onderzoek dat de hoogleraar heeft gedaan naar cadeaus. "Er zijn best wat mensen die stress ondervinden van het hele koopproces en de zoektocht naar het perfecte cadeau."
Volgens Spijkerman zitten er juist vooral voordelen aan presentjes geven. "Vooral de gever wordt er gelukkig van, nog gelukkiger dan wanneer je iets krijgt, wat gebleken is uit diverse studies." Ze vertelt over een onderzoek waarbij proefpersonen 20 dollar kregen, waarvan ze iets mochten kopen voor zichzelf of juist voor een ander. "De laatste groep bleek uiteindelijk een stuk gelukkiger."
De gever wordt er het gelukkigst van
Dat gelukkige gevoel ontstaat omdat het bewijst dat je iets goed kunt doen voor een ander. "Je laat zo jouw waardering voor de ander blijken. Als het cadeau aangenomen wordt, is dat ook een teken dat jij geaccepteerd wordt." Spijkerman stelt dat "egoïsme hierbij zeker ook een rol speelt". "De gever wordt er het gelukkigst van. Maar mensen geven toch vooral cadeaus met de intentie om anderen blij te maken."
Maar cadeaus geven kan volgens Mortelmans ook "goed fout" zijn. "Omkoping is een vorm van negatief cadeaus geven. Dan geef je cadeaus met de bewuste bedoeling om onrechtmatige wederdiensten te krijgen."
Dit wordt het 'do-ut-des'-principe genoemd. "Dat wordt vaak gebruikt door verkopers, bijvoorbeeld bij een Tupperwareparty waarbij de bezoekers eerst een presentje krijgen. Het principe zorgt ervoor dat er een schuldbalans ontstaat en dat mensen zich verplicht voelen om iets te kopen", zegt Mortelmans.
Niet blij
Mensen die een cadeau krijgen waar ze niet blij mee zijn, kunnen dit volgens Spijkerman maar beter niet tonen. "Als iemand merkt dat zijn cadeau niet wordt gewaardeerd, is dat een sociale afwijzing. Ons brein verwerkt deze 'sociale pijn' vervolgens net als fysieke pijn."
Ook weigeren is uit den boze, stelt Mortelmans. "Je schaadt dan immers de relatie zelf." Ook de hoogleraar vindt dat je beter toneel kunt spelen als je niet blij bent met wat je hebt gekregen. "Dan doe je alsof je het leuk vindt. Als je na nieuwjaar in de media de cijfers leest over het aantal cadeaus dat aangeboden wordt op online marktplaatsen, dan weet je dat er heel veel mensen gefaket hebben op kerstmis."