Niemand controleert big brother
Sensoren volgen burgers ongemerkt in de stad. Garanties voor privacy ontbreken, blijkt uit onderzoek van Trouw.
De moderne stad hangt vol sensoren die het gedrag van bewoners volgen. Maar waar ze hangen, wat ze precies meten en wat er met de verzamelde gegevens gebeurt, is vaak onduidelijk. Contracten tussen gemeenten en bedrijven die de technieken leveren, blijven geheim. Experts hekelen dat gebrek aan transparantie.
Het gaat onder meer om beveiligingscamera’s en geluidsmeters die schreeuwen herkennen, parkeersensoren die kentekens fotograferen en trackers die via smartphones routes van voorbijgangers volgen.
'Slimme gemeenten'
Trouw bestudeerde samen met het platform voor onderzoeksjournalistiek Investico tien ‘slimme gemeenten’ en de daarbij behorende samenwerkingsovereenkomsten, datasets, raadsbrieven, beleidsstukken en onderzoeksrapporten. Ook werden gesprekken gevoerd met veertig betrokkenen: ambtenaren, consultants, wetenschappers, juristen, IT’ers, en medewerkers van telecom- en techbedrijven. Daaruit blijkt dat informatie voor burgers over het verzamelen van gegevens vaak ontbreekt. Soms weten gemeenten zelf ook niet waar alle sensoren hangen en welke data die verzamelen.
Zo kon Utrecht slechts voor een kwart van 22 slimme projecten of gebieden meer informatie geven over de dataverzameling, en heeft deze gemeente geen overzicht van de sensoren of camera’s in de stad.
De gemeente Rotterdam weet niet waar wifi-trackers in de stad hangen. Dat komt doordat ze niet van de gemeente zijn, maar ‘mogelijk van winkeliers’, aldus een gemeentewoordvoerder. Al die sensoren in kaart brengen zou erg kostbaar zijn, reageerde de verantwoordelijk wethouder eerder op raadsvragen.
Contracten van de gemeenten Leusden, Eindhoven en Den Haag blijven geheim, omdat de bedrijven waarmee ze samenwerken dat willen
Privacy
Socioloog Liesbet van Zoonen, betrokken bij onderzoeksgroep Urban Big Data, hekelt het gebrek aan overzicht. “Inmiddels hangen er ontzettend veel sensoren in zo’n stad, maar niemand lijkt exact te weten waar en hoeveel. Ik geloof echt dat sensoren nuttige functies kunnen hebben, zoals verkeersstromen in kaart brengen. Maar burgers zouden wel beter op de hoogte moeten zijn.”
Vraag je het gemeenten en betrokken bedrijven, dan zeggen ze dat de privacy van burgers goed gewaarborgd is in afspraken. Maar contracten van de gemeenten Leusden, Eindhoven en Den Haag blijven geheim, omdat de bedrijven waarmee ze samenwerken dat willen.
Is een overeenkomst wel openbaar, zoals bij de gemeente Amstelveen, dan is het onduidelijk of die afspraken gaan over de data die ter plekke op straat verzameld worden door de sensoren, erkennen juristen van de gemeente.
Data combineren
Vaak is het verweer van gemeenten en betrokken bedrijven dat sensoren geen persoonsgegevens verzamelen, maar geanonimiseerde data. Maar experts zetten daar vraagtekens bij. Door verschillende datastromen te combineren, kunnen ook anonieme verkeersstromen wel degelijk te herleiden zijn tot een persoon.
Alleen als er openheid is, kunnen burgers democratisch betrokken zijn bij hun slimme stad
Zo maakten onderzoekers van de MIT-universiteit in de Verenigde Staten de anonimisering van meer dan een miljoen telefoon- en creditcardgegevens gemakkelijk ongedaan door ze naast locatiegegevens of aankopen te leggen.
Zo werkt het in zekere zin ook bij geluidsmeters op straat. In Eindhoven kunnen die een schreeuw herkennen, waarna een computer de kans kan berekenen dat het tot een opstootje leidt. De mensen die de ingeseinde politie daar aantreft, zijn dan niet meer anoniem.
Dat noem je profileren en dat mag niet zomaar, zegt Mireille Hildebrandt, hoogleraar ‘ICT en de rechtstaat’ aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Je moet mensen daar altijd vooraf over informeren.
Hildebrandt vindt dat afspraken over datagebruik tussen bedrijven en gemeenten openbaar moeten zijn, behalve als er zwaarwegende redenen zijn dat niet te doen. Want alleen als er openheid is, kunnen burgers democratisch betrokken zijn bij hun slimme stad, stelt zij.