Als de gesprekken klappen, komt een Duitsland zonder Merkel in zicht

Voor Angela Merkel beginnen de problemen bij de vorming van een nieuwe regering langzamerhand gevaarlijk te worden. Als het haar deze zondag niet lukt om een akkoord te bereiken tussen haar eigen CDU, zusterpartij CSU, de liberale FDP en de Groenen, dan dreigt één van de partijen weg te lopen.

En dan zit Merkel klem, omdat ze geen alternatief heeft voor deze coalitie zolang de SPD weigert om nóg een keer met haar te regeren. Vandaar dat in Berlijn al gespeculeerd wordt over nieuwe verkiezingen of zelfs, wat in de bondsrepubliek nog nooit vertoond is, een minderheidsregering.

„Als we er zondagavond om 18 uur niet uit zijn, dann ist das Ding tot”, zei vice-voorzitter van de FDP Wolfgang Kubicki vrijdag na de zoveelste onderhandelingsronde. In de nacht van donderdag op vrijdag waren de meningsverschillen zo hoog opgelopen, dat de besprekingen al bijna geklapt waren. Maar uiteindelijk besloten de onderhandelaars vrijdag om vier uur ’s ochtends om dit hele weekeinde nog door te praten.

Hoe je zo’n gecompliceerde coalitie met vier verschillende partijen smeedt, opperde de Süddeutsche Zeitung zaterdag, kan Merkel misschien navragen bij premier Rutte, die maandag voor een werklunch op bezoek komt in het Kanzleramt. Maar voor zover tips uit het kleine buurland al zinvol kunnen zijn, lijkt het daarvoor nu toch wat laat.

Gezinshereniging

Van het begin af aan was duidelijk dat er grote inhoudelijke verschillen bestaan tussen de beoogde partners in een ‘Jamaica-coalitie’ – die zo genoemd wordt omdat de kleuren van de partijen overeenstemmen met die van de Jamaicaanse vlag (CDU/CSU zwart, FDP geel en de Groenen groen). Vooral de Groenen en de conservatieve CSU uit Beieren staan bij sommige kwesties recht tegenover elkaar.

Het moeizaamst verlopen de onderhandelingen over klimaatbeleid en meer nog over de vluchtelingenpolitiek. Op dat laatste onderwerp zouden de Groenen een compromis hebben voorgesteld waarbij zij instemmen met een ‘flexibel maximum’ van 200.000 toe te laten asielzoekers per jaar. De CSU van haar kant zou dan moeten accepteren dat asielzoekers uit oorlogsgebieden die niet de vluchtelingenstatus hebben maar wel een verblijfsvergunning, het recht krijgen gezinsleden naar Duitsland te laten komen.

Maar CSU-leider Seehofer had nauwelijks zijn belangstelling voor dit voorstel getoond, of de FDP doorkruiste het plan al door opeens te zeggen dat die gezinshereniging voor haar onacceptabel was. En omdat de CSU bang is om rechts ingehaald te worden door de FDP, vooral omdat er volgend jaar deelstaatverkiezingen in Beieren zijn, werd Seehofer al snel door partijgenoten teruggefloten.

Hoofdrol voor president

Komen de onderhandelaars zondagavond of later in de week tot de conclusie dat ‘Jamaica’ niet haalbaar is, dan zijn er verschillende opties. Merkel kan alsnog een beroep doen op de SPD, waarmee ze de afgelopen vier jaar geregeerd heeft. Maar de sociaaldemocraten hebben bij de verkiezingen in september zo pijnlijk verloren, dat het onwaarschijnlijk is dat ze nóg eens als kleinere partij met Merkel willen regeren. Of ze wél met de CDU/CSU in zee willen gaan als Merkel plaatsmaakt voor een opvolger, is een open vraag. Maar een duidelijke opvolger voor Merkel staat in de CDU niet klaar.

De optie van nieuwe verkiezingen klinkt eenvoudiger dan ze is. Duitsland hecht grote waarde aan stabiliteit en er bestaat een grote terughoudendheid om een uitspraak van de kiezers zomaar terzijde te schuiven. De Duitse grondwet biedt het parlement niet de mogelijkheid om zelf nieuwe verkiezingen uit te schrijven.

Daarvoor is een ingewikkelde procedure nodig, met een hoofdrol voor de president. Een bondskanselier kan het parlement de vertrouwensvraag stellen, en als een meerderheid dat vertrouwen niet geeft, kan de president in beginsel nieuwe verkiezingen uitschrijven. Maar die weg staat Duitsland nu niet open, omdat Merkel slechts demissionair kanselier is. Het huidige, in september gekozen parlement heeft nooit het vertrouwen in haar uitgesproken en kan dat dus ook niet opzeggen.

Lees ook: Argwaan zit Jamaica-coalitie in de weg

Pijnlijke route

Wat Merkel wél kan doen om het tot nieuwe verkiezingen te laten komen, is een weg die pijnlijk – om niet te zeggen vernederend – voor haar moet zijn. Ze vraagt het huidige parlement, waar ze geen meerderheidscoalitie heeft kunnen vormen, om haar niettemin als kanselier te kiezen. Als er geen absolute meerderheid voor haar stemt, dan kan ze haar kanselierskandidatuur binnen twee weken nóg een keer in stemming brengen. Heeft ze opnieuw geen absolute meerderheid , dan kan ze het tot een derde stemming laten komen – waarbij dan een eenvoudige meerderheid voldoet. De president, Frank-Walter Steinmeier (SPD) kan vervolgens kiezen of hij haar ook benoemt of dat hij nieuwe verkiezingen uitschrijft.

Bij de gevestigde partijen bestaat de vrees dat de enige partij die van nieuwe verkiezingen profiteert de anti-immigratiepartij AfD is. Bij de verkiezingen in september wist de jonge partij al de op twee na grootste fractie in de Bondsdag te worden.

Een minderheidsregering zou niet alleen een unicum zijn in de geschiedenis van de bondsrepubliek. Het zou Merkel niet alleen in eigen land ernstig verzwakken als ze per onderwerp op zoek moet naar meerderheden, het zou de positie van Duitsland in Europa ernstig ondergraven als niet duidelijk is of de afspraken die Merkel in Brussel maakt in Berlijn ook doorgevoerd kunnen worden.