Direct naar artikelinhoud
Gastcolumn

Gastcolumn: 'Voer hard debat met populisme en politieke islam'

De open democratie moet een strijdbare discussie aangaan met haar vijanden: het linkse en rechtse populisme binnen het parlement en het politieke islamisme daarbuiten, betoogt historicus Willem Melching.

en
Premier Mark Rutte schudt PVV-leider Geert Wilders de hand tijdens een plenair debat in de Tweede Kamer over de regeringsverklaring, 1 november.Beeld anp

Veel politici en commentatoren zien een parallel tussen onze tijd en de jaren twintig-dertig van de vorige eeuw: het zogeheten Interbellum. Ook toen waren de grote democratische partijen in verval en kwamen er charismatische, populistische politici op. Met graagte worden figuren als Wilders en Berlusconi vergeleken met Mussert, Mussolini of als ze het heel bont maken met Hitler persoonlijk. Met deze vergelijkingen denken ze blijk te geven van hun eruditie en historisch besef om vervolgens zelfgenoegzaam achterover te leunen.

Maar als we écht iets willen leren van de jaren twintig-dertig dan moeten we juist niet zoeken naar letterlijke historische analogieën, want die zijn anachronistisch en kloppen daarom nooit. De unieke omstandigheden van die jaren vlak na de Eerste Wereldoorlog gaven vorm en inhoud aan de toenmalige populistische revolutionaire bewegingen. Anno 2017 trekt niemand meer stemmen met zwarte of bruine hemden of een rode halsdoek. Niet voor niets blijven de rechtse populisten angstvallig uit de buurt van de onverbeterlijke neo-nazi's en praat de SP liever niet over haar kalverliefde voor de grote Mao. Elke tijd creëert zijn eigen populisten. 

Toch valt er wel wat te leren uit het verleden. Die lessen zijn te vinden in de motieven van de aanhangers van de totalitaire bewegingen in het Interbellum. Waarom stemden zoveel Duitsers op Hitler? Waarom had hij zo'n brede steun van de bevolking toen hij eenmaal aan de macht was? Dat was niet omdat de Duitsers een wereldoorlog wilden ontketenen of hun Joodse buren wilden deporteren of euthanasie wilden plegen op hun gehandicapte kleinkind. Ze steunden Hitler omdat ze op zoek waren naar geborgenheid en als kiezer serieus wilden worden genomen. Dat zijn exact dezelfde motieven die de kiezers van SP en PVV hebben.

Duitsers steunden Hitler omdat ze op zoek waren naar geborgenheid en als kiezer serieus wilden worden genomen

Zelfvernietiging

Geert Mak noemde ooit de PVV een 'handelaar in angst'. Dat Wilders van die angst profiteert, weerhoudt blijkbaar de andere partijen ervan om zich te verdiepen in die angst. Wanneer de kiezer angstig is, dan is die angst reëel, zeker wanneer zich dat vertaalt in stemmen en verkiezingsuitslagen. Wie de kiezers van populistische partijen bij voorbaat als psychische patiënten wegzet, graaft zijn eigen politieke graf. Kiezers die voordien goed genoeg waren om op de grote volkspartijen zoals PvdA en CDA te stemmen, zouden plotseling aan verstandsverbijstering blijken te lijden. Het niet serieus nemen van deze weglopers is de hoofdoorzaak van de zelfvernietiging van de West-Europese sociaaldemocratie. Ook de christen-democraten hebben op die manier aardig wat averij opgelopen.

Wat kunnen we nog meer leren uit de geschiedenis van de democratie? Zoals Mark Mazower in zijn klassieke werk 'Duister Continent' uit 1998 laat zien, verloor de democratie in de jaren twintig-dertig zijn zelfvertrouwen en ging zij bijna ten onder. Dankzij de vasthoudendheid van Churchill en de steun van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie werd nazi-Duitsland verslagen en kreeg de democratie een tweede kans. Die kans werd goed benut. Het Westen profileerde zich als een open en democratische samenleving en ging de militaire, economische maar ook culturele krachtmeting met de Sovjet-Unie vol zelfvertrouwen aan. Dat resulteerde in de ondergang van de Sovjet-Unie in 1989-1991.

De les die we daar uit kunnen leren is dat een weerbare democratie harde ideologische discussies moet aangaan en die met passie moet uitvechten.

Wie de kiezers van populistische partijen bij voorbaat als psychische patiënten wegzet, graaft zijn eigen politieke graf

Strijdbaar

Maar dat is juist wat nu ontbreekt: een open en strijdbare discussie met de ideologische vijanden van nu. Die vijanden zijn het linkse en rechtse populisme binnen het parlement en het politieke islamisme daarbuiten. In die discussie zullen ook onaangename zaken zoals het mislukken van de multi-culturele samenleving en de appeasement-politiek ten aanzien van de politieke islam aan de orde komen.

Aan de vooravond van de Duitse verkiezingen bleek uit een enquête dat deze thema's de grote zorgen waren van de kiezers. Merkel en Schulz, de leiders van de twee grootste partijen, negeerden deze angsten en kregen de electorale rekening gepresenteerd. Hieruit blijkt dat de enige overlevingskans voor de bestaande partijen ligt in de open discussie met de tegenstanders. De democratie is robuust genoeg, dat bleek wel in 1945 en 1989. Waar het nu nog aan ontbreekt zijn politici en commentatoren die verder durven te kijken dan hun volgende carrièrestap.    

Willem Melching is als historicus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en deze maand gastcolumnist op volkskrant.nl/opinie. Onlangs verscheen zijn boek 'Modern Duitsland' (Amsterdam University Press, 2017).

Ook onaangename zaken zoals het mislukken van de multiculturele samenleving en de appeasement-politiek ten aanzien van de politieke islam moeten aan de orde komen