Jihadisten hebben niet zoveel met religie, stelt de adviseur van Van der Laan
Met zijn afwijkende, 'softe' en 'onwetenschappelijke' deradicaliseringsaanpak adviseerde de Ierse David Kenning de gemeente Amsterdam. Zijn visie: jihadisten hebben niet zoveel met religie.
De afgelopen jaren was David Kenning één van de belangrijkste adviseurs van de onlangs overleden Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan over antiradicaliseringsbeleid. Dat kwam beide mannen op kritiek te staan. Maar volgens Kenning benijden een hoop steden de aanpak van de hoofdstad.
Zoals het idee om via YouTube video’s te verspreiden die afkomstig lijken van een jonge Marokkaanse Amsterdammer, maar die in werkelijkheid op het gemeentehuis zijn bedacht. Afgelopen weekend ontstond er ophef over dat idee uit de koker van Kenning, omdat er sprake zou zijn van een project in het ‘diepste geheim’, zoals weekblad Elsevier schreef. Maar Kenning begrijpt de ophef niet zo: als er iets kenmerkend is voor antiradicaliseringsbeleid, dan is het dat je niet alles van de daken kunt schreeuwen. “We moeten soms onder de radar blijven omdat daar de extremisten zijn.”
Adolescenten aanspreken
Bovendien was er volgens hem nog niet eens sprake van een project. Er werden onder het mom van een pilot twee of drie filmpjes opgenomen, die nooit online zijn verschenen. Van der Laan werd ziek en daarmee kwam ook het project tot stilstand.
De online video’s moesten jongeren die dreigen te radicaliseren op andere ideeën brengen. Een acteur in de video’s zou vertellen over typische problemen waar adolescenten mee te maken hebben: zoals de relatie met zijn vader en de omgang met autoriteiten. Kenning: “Hoe praat je met mensen die niet willen luisteren? Dan gebruik je hun eigen vorm, een leeftijdsgenoot.”
De grootste bedreiging voor de democratie: niet terroristen, maar angst
Waar het niet over moest gaan wat Kenning betreft was religie. Daarmee was het plan typerend voor zijn denkbeelden. De Ier ziet radicalisering niet als religieus probleem: “Religie was belangrijk, tien jaar geleden. Vandaag de dag is jihadisme vooral het resultaat van de gemoedstoestand kenmerkend voor gewelddadige en gekrenkte jonge mannen. De nieuwe generatie Europese jihadisten is jonger dan ooit. Oprechte religieuze opvattingen zijn bijna nooit aanwezig. Persoonlijk issues als criminaliteit, familie, identiteit, woede over islamofobie, zijn grotere factoren.”
Kenning kwam in de jaren tachtig voor het eerst in Amsterdam terecht vanwege zijn liefde voor de Nederlandse filosoof Spinoza. Een liefde die hij en Van der Laan deelden, zegt hij. Hij noemt de oud-burgemeester ‘een reus voor de stad’. En hij benadrukt hoe belangrijk het is geweest dat Van der Laan zich niet liet leiden door angst.
Omstreden
De samenwerking met Kenning kwam de burgemeester op kritiek te staan. Bij de gemeenteraad ontstond het idee dat de burgemeester bij het vormgeven van het antiradicaliseringsbeleid te veel op één specialist leunde, wiens denkbeelden ongebruikelijk zijn.
Ook de Ier zelf kwam onder vuur te liggen. Hij is een nepexpert, schreven verschillende weblogs. Hij doet geen wetenschappelijk onderzoek naar het fenomeen, hij promoveerde niet op het thema antiradicalisering. Maar Kenning ziet het zo: er zijn twee types experts, de academici en de ervaringsdeskundigen. Beide even waardevol in de strijd tegen terrorisme.
“De academici slaan de statistieken erop na, ze kijken terug en analyseren de feiten. Maar dat alleen is niet voldoende. Het tegengaan van radicalisering gaat over de psychologie van mensen, over beïnvloeding. Extreme emoties laten zich niet herleiden tot statistieken en kun je niet nabootsen in een laboratorium. Daarvoor zijn er te veel variabelen, iedereen is anders.”
Populistische partijen, politici, weblogs – en IS – willen dat we met onze onderbuik reageren in plaats van met ons hoofd
De afgelopen vijftien jaar werkte hij als antiterrorisme-adviseur voor verschillende overheden en steden. “Veel kan ik er niet over vertellen. Alleen dat het mijn werk was om rekrutering voor terroristische organisaties te stoppen. En als je dat van dichtbij hebt gezien, dan weet je dat het niet om religie draait.” Later in het gesprek zal Kenning er een map bijpakken met verschillende brieven van overheden en veiligheidsorganisaties die zijn advies vragen of hem uitnodigen als spreker op congressen.
Wat was uw bijdrage aan het Amsterdamse antiradicaliseringsbeleid, naast het project met de YouTube-video’s?
“Mijn doel in Amsterdam is om Spinoza’s ideeën weer tot leven te brengen en zo bij te dragen aan de veiligheid op lange termijn. Dat doe ik via het zogenoemde DNA-project. Daarin draait het om de aard van de stad. De geschiedenis en cultuur van vrijheid, tolerantie, samenwerken en onderhandelen. Iedereen wordt beter van onderhandelen. Omdat je, als je succesvol wilt zijn, goed moet weten wat jij wilt en wat de ander wil. Je kunt niet blijven hangen in zwart-en-witdenken, want dan is de onderhandeling geen succes. Dus zorgt onderhandelen ervoor dat je stopt met denken als een fundamentalist.
“De aard van Amsterdam en van veel andere democratieën staat vandaag de dag onder druk. Dat komt door angst, een krachtig wapen dat moedwillig wordt gebruikt om ervoor te zorgen dat we stoppen met denken. Angst is ook besmettelijk, makkelijk te creëren en moeilijk weg te nemen. Populistische partijen, politici, weblogs – en IS – weten dat. Ze voeden de angst. Ze willen dat we met onze onderbuik reageren in plaats van met ons hoofd. Als we dat doen, ondermijnen we onze democratische waarden.”
Europa is opgeschrikt door een reeks aanslagen. Dan is het toch niet vreemd dat mensen angst voelen?
“Angstig zijn helpt niet, het verandert niets. Het risico blijft precies hetzelfde.”
Dat is rationeel. Angst is niet rationeel.
“Terrorisme gaat over het projecteren van irrationele angst. Terroristen voeren een psychologische oorlog, als je in een psychologische oorlog niet nadenkt word je van binnenuit verslagen. Wat mijn boodschap dus is: blijf denken. Niet IS is het werkelijke gevaar voor onze democratie. Wij kiezers kunnen die alleen zelf kapot maken.
“Onze democratie draait om vrijheid en gelijkheid. Dat is vastgelegd in de Grondwet. Op dit moment staat vrijheid niet onder druk en functioneren de processen, de instituties, het rechtssysteem naar behoren. Maar gelijkheid, de even essentiële, maar zachtere waarde, staat wel onder druk. Je ziet het overal in de wereld gebeuren: iedereen zit in zijn eigen hoek. Dat is prima, dat mag iedereen doen. Alleen brokkelt het gezamenlijke midden af. Het midden waar naar elkaar wordt geluisterd, waar er met elkaar wordt onderhandeld, waar we samen zoeken naar compromissen.
“Eberhard van der Laan onderkende dat. Terwijl andere landen democratische waarden laten varen door angst, zag hij in dat de beste oplossing voor Amsterdam is om niet minder, maar juist méér zichzelf te worden. Dat de stad terug moet keren naar datgene wat ons heeft gemaakt tot wat we zijn. Eberhard handelde met zijn hoofd en zijn hart. Ik hoop dat zijn opvolger ook die koers zal kiezen.”
Leunde Van der Laan teveel op u?
“Absoluut niet. Hij won advies in vanuit verschillende hoeken. De antiradicaliseringsprogramma’s die al bestonden zijn exact hetzelfde gebleven. Ik heb niets te maken met de sleutelfiguren (waarbij jongeren worden ingezet als rolmodel, red.) of de andere projecten.
“Amsterdam heeft een brede aanpak ontwikkeld op het individuele niveau, waarin ook de ideologie wordt meegenomen. De Amsterdamse aanpak wordt benijd door andere steden en landen, zij komen hier om te leren. Mijn bijdrage bestond uit het toevoegen van verdieping om polarisatie en radicalisering tegen te gaan voor een langere termijn. Dat was het.
Natuurlijk zit ik er ook wel eens naast
“En ik werk pro bono. Sinds vorig jaar heb ik ook salaris geweigerd voor mijn advies.”
Zo vreemd is het toch niet om geld te ontvangen voor werk dat je doet?
“Voor mij is Amsterdam een speciaal geval. Ik zie het als een eer om de ideeën van Spinoza terug te brengen. Bovendien heb ik andere opdrachtgevers, dus genoeg om van te leven.”
Heeft u het ook wel eens fout?
“Natuurlijk zit ik er ook wel eens naast. Maar iedereen die met mij werkt, weet dat mijn eerste regel is: breng geen schade toe. Do no harm. Voordat ik iets beslis, bekijk ik het altijd van verschillende kanten om ervoor te waken dat ik nooit iets erger maak. Alleen dan besluit ik in te grijpen.
“Sinds 11 september heeft de westerse wereld veel fouten gemaakt die juist hebben bijgedragen aan jihadistische rekrutering. Regeringen hebben na de aanslagen hun bevolking voorbereid op oorlog door een verhaal af te steken over de botsing van beschavingen. Maar dat is ook wat Al-Qaida deed met de aanval op het Westen, ook daar werd gesproken over een clash der beschavingen. Het zorgde ervoor dat gemarginaliseerde moslims zich gingen afvragen: aan welke kant sta ik eigenlijk? Dat heeft sommigen de radicale kant op gedreven.”
Het DNA-project dat u voor Amsterdam ontwikkelde, is onder meer bedoeld om jongeren te leren onderhandelen met elkaar. Hoe weet u dat het werkt?
“Het is bijzonder lastig aan te tonen dat antiradicaliseringsbeleid werkt, met name omdat veel invloedrijke, externe factoren niet te controleren zijn. Je weet niet of er een direct verband is tussen het beleid van de gemeente en de keuze van een individu om niet over te gaan tot het gebruiken van geweld. Dat er in Nederland nog geen aanslag is geweest, is geen bewijs. Maar de mensen die in dit veld werken, hebben er gevoel voor. Zij weten dat mijn benadering effectief is, ondanks dat het niet wetenschappelijk is aangetoond.”
Waarom gelooft u niet dat religie een rol speelt bij jihadisten?
“Zelfs IS weet dat de religieuze ideologie niet voldoende is om personen te rekruteren. Ze mengt zich niet in een serieuze religieuze discussie. In plaats daarvan gebruikt IS beelden en ideeën die appelleren aan fantasieën van macht, roem, broederschap en wraak. Waar Al-Qaida aantrekkingskracht genereerde met ‘de islam wordt aangevallen, help mee hem te verdedigen’, heeft IS dit ontwikkeld tot ‘de islam is degene die aanvalt – doe mee’. Daarin zit de aantrekkingskracht voor rekrutering.
“In Europa wordt de radicale islam gebruikt om extreem geweld te verantwoorden, als onderdeel van een wereldwijd conflict. Het geeft doel aan bestaande grieven. Natuurlijk gebruiken extremisten de taal van de ideologische jihad, dat is een van de marketingproducten. Maar de theologische onderbouwing is nihil.”
Wat betekent dat voor de aanpak?
“Het heeft geen zin om iemand te vertellen dat het gevoel niet klopt dat ze hun geloof moeten verdedigen in een wereldwijd conflict. Dat is hetzelfde als iemand met anorexia vertellen dat hij of zij niet dik is. Dat het eigen beeld van het lichaam niet klopt. Je hebt gelijk als je zoiets zegt. Je wint de discussie. Maar verander je dan ook de gemoedstoestand van die persoon? Nee. Dat is ook één van de redenen waarom ik religie geen rol wilde laten spelen in de YouTube-video’s. Het neigt niet alleen teveel naar propaganda, maar het zal ook niets toevoegen.
“Waar het om gaat is dat je de volgende fase, het willen plegen van een aanslag, stopt. Dat verschilt per persoon. Van de honderd geradicaliseerden wordt maar een enkeling een terrorist. De vraag is: wie?”
OPHEF OVER AFDELING RADICALISERING AMSTERDAM
De gemeentelijke afdeling radicalisering en polarisatie kwam afgelopen zomer in opspraak, omdat er sprake was van fraude. Programmadirecteur Saadia A.T. zou opdrachten hebben gegund aan iemand met wie zij privé een relatie had, wat in strijd is met de Amsterdamse integriteitsregels. Ook zou zij achteraf hebben gerommeld met offertes. De vrouw werd ontslagen en er loopt nog een strafrechtelijk onderzoek naar haar.
Sinds afgelopen weekeinde wordt in de media gespeculeerd dat A.T. het veld moest ruimen omdat ze uit de school kon klappen over de plannen van burgemeester Van der Laan met antiradicalisering via YouTube-filmpjes. Of dat waar is, zal moeilijk te bewijzen zijn.
In de gemeenteraad kreeg de burgemeester destijds ook vragen over David Kenning. Hij zou te veel op diens advies varen, vond een deel van de raad. Van der Laan ontkende dat: hij liet zich adviseren door verschillende antiradicaliseringsspecialisten, Kenning was er daar één van.