Opinie op Zondag - Geerten Waling: 'Rutte III lijkt wel antidemocratisch'

De beloften waren stevig, toen Mark Rutte aan het begin van zijn tweede kabinet de 'participatiesamenleving' afkondigde. De 'doe-democratie' stond voor de deur, de burger was aan zet. De eerste teleurstelling kwam al direct, toen bleek dat al die grote woorden géén kleinere overheid of lagere belastingen betekenden en die hele participatiesamenleving een ordinaire bezuinigingsmaatregel bleek.

Deze maand kwam daar een tweede teleurstelling bovenop in de vorm van het regeerakkoord. Bestuurskundigen van de Universiteit Leiden becijferden dat dit akkoord historisch weinig aandacht schenkt aan het onderwerp 'democratische vernieuwing'. 'Dat is bijzonder, met D66 in het kabinet', sneerden zij.

De Staatscommissie-Parlementair stelsel deed daar afgelopen woensdag in haar probleemverkenning nog enkele scheppen bovenop, met kritiek op de historisch lange en ontransparante formatie van Rutte-III, maar ook op het voorgenomen beleid.

N=2

Het meest heikel zijn de referenda. De meerderheid van de Nederlanders wil graag af en toe meebeslissen, maar de coalitiepartijen zijn tegen. Vooral D66, dat het referendum steeds meer als een bastaardkind is gaan beschouwen, heeft zich in de formatie van haar meest hypocriete kant laten zien.

Pechtold pronkte met enkele vrijblijvende frasen over gekozen burgemeesters - misschien, ooit, ergens in de toekomst - terwijl het regeerakkoord onomwonden stelt dat het correctief bindend referendum van de baan is. De 'politieke steun' ervoor zou zijn 'afgebrokkeld'. Ironisch: die steun hebben de formerende partijen eigenhandig afgebroken. Vorige maand bleek de benodigde grondwetswijziging opeens een dood paard, waaraan zelfs D66 nog weigerde te trekken.

Het regeerakkoord gaat nog verder. Ook het raadgevend referendum zou niet hebben gebracht 'wat ervan werd verwacht'. Not so fast, Rutte-III. Het onderzoek dat nodig is om zulke gewaagde conclusies te rechtvaardigen is amper begonnen. Bovendien, n = 2, want meer nationale referenda waren Nederland tot nu toe niet vergund. In 2005 stemde Nederland 'nee' tegen de Europese Grondwet en in 2016 tegen het associatieverdrag met Oekraïne.

Een ongemakkelijke gedachte

Als op basis daarvan iets is te concluderen, dan is het wel dat het vermogen van politici om te luisteren naar raad van de bevolking niet helemaal was 'wat ervan werd verwacht'. Een ongemakkelijke gedachte dringt zich op: stel dat Nederland in 2005 en in 2016 volmondig 'ja' had gestemd, zou de politieke steun voor referenda dan ook zo slap zijn geweest? Als bij democratische vernieuwingen het middel wordt beoordeeld op zijn politiek (on)wenselijke uitkomst is dat een procedurele doodzonde - en in essentie antidemocratisch.

Het intrekken van de Wet raadgevend referendum noemt Rutte-III 'een pas op de plaats'. Je moet maar durven: reactionair beleid verpakken in een wikkel van kalme bezonnenheid. In elke andere situatie zou dit ondenkbaar zijn. Homohuwelijk? Kinderbijslag? Geen politicus zou wegkomen met afschaffing als 'pas op de plaats'. En terecht. 

Wat Rutte-III niet lijkt te begrijpen is dat referenda vaker moeten plaatsvinden voor het middel op waarde kan worden geschat. Iedere burger en iedere partij moet de kansen en beperkingen van referenda leren kennen en een democratische routine opbouwen. Een peuter die na twee dagen oefenen nog niet kan lopen wordt toch ook niet de rest van zijn leven liggend vervoerd?

Haast is niet nodig

Rutte-III kan ervoor kiezen om het raadgevend referendum meteen na aantreding af te schaffen, om van het gedoe af te zijn. Dat zou onbezonnen zijn. Juristen discussiëren nog over de mogelijkheid van een referendum over zo'n afschaffing, maar hoe dan ook komt er nog een derde referendum, namelijk over de nieuwe Wet inlichtingen- en veiligheidsdiensten ('sleepwet'). Met dit Sleepwetreferendum op komst geeft een vlugge intrekking van de referendumwet een verkeerd signaal af aan de kiezer, een motie van wantrouwen van overheid aan burger.

Bovendien onderzoekt de Staatscommissie komende maanden de oplossingen voor de gesignaleerde problemen in onze democratie. Het kabinet doet er goed aan om haar afgewogen adviezen af te wachten alvorens drastische maatregelen te nemen. Net als met allerlei lastenverlichtingen in het regeerakkoord, hoeft Rutte-III geen haast te maken met de afschaffing van referenda. 'Vertrouwen in de toekomst' is een mooi adagium, bijna net zo mooi als 'vertrouwen in burgers'.

^{Geerten Waling is historicus, onderzoeker aan de Universiteit Leiden en auteur van o.a. Zetelroof (Nijmegen: Vantilt 2017).}