Seks en dood, het leven van Jan Wolkers

Voor de meeste lezers zal Jan Wolkers (1925-2007) de man zijn die met zijn ongekend dionysische en erotische romans in de jaren zestig en zeventig niet alleen het aanzicht van de literatuur maar mede ook de seksuele moraal in Nederland veranderde, terwijl jongeren hem allicht kennen als lieve vertel- opa uit de tv-serie 'De achtertuin', waarin hij begin deze eeuw liefdevol en empathisch over de natuur in zijn eigen tuin praatte.

Wie meer dan deze clichés over Wolkers wil weten moet beslist het zojuist verschenen Het litteken van de dood, de biografie van Jan Wolkers door Onno Blom, lezen. Het boek werd sinds de dood van Wolkers in 2007 al tien jaar lang aangekondigd en nu is het er, een meer dan 1100 pagina's dikke pil die in elk geval zo'n beetje alles van het leven van de schrijver in beeld brengt.

In zijn inleiding schrijft Blom dat hij zich grotendeels wil onthouden van psychologische duiding en van de biografie als aanleiding om over context en tijdgeest te schrijven. Het gaat hem erom door te dringen tot de kunstenaarsziel van in dit geval Wolkers, voorwaar een niet geringe en eervolle opgave maar ik denk ook dat psychologie en tijdgeest niet Bloms specialiteiten zijn. Hoe dan ook past zijn 'kale' aanpak wel bij de anti-intellectualistische Wolkers.

Rode draad

Tegelijkertijd probeert Blom een rode draad in het leven van Wolkers aan te brengen die met de titel gegeven is. Het litteken van de dood, geïnspireerd op een 'Kaïnsteken' dat de jonge Jan in zijn jeugd opliep, moet erop wijzen dat Wolkers zijn hele leven met de dood bezig is geweest. En inderdaad, van Serpentina's petticoat of Een roos van vlees, tot aan zijn bestseller Turks fruit of het indertijd neergesabelde De onverbiddelijke tijd is er voortdurend aandacht voor verval en dood. Dat de aandacht van de meeste lezers meer uitging naar de seksuele obsessie van de schrijver had vooral te maken met de preutse tijdgeest die hij zo ongeëvenaard hardhandig op de schop nam. In Bloms opvatting gaan die seksualiteit en zijn doodsobsessie hand in hand: Eros en Thanatos, een door de geschiedenis gelouterd paar. Op die manier haalt hij natuurlijk wel de oude angel uit het werk, want de dood is als het ware een makkelijker geaccepteerd, diepgravender thema dan seks, en een waarvoor je in deze tijd wellicht ook weer meer lezers wint.

Opmerkelijk trouwens hoe biografen van grote schrijvers, zoals Reve, Hermans en nu Wolkers, bijna verplicht proberen diepere lagen in hun portretten aan te brengen; Reve is in de biografie van Nop Maes een getormenteerde neuroot, het leven van Hermans staat in biograaf Otterspeers levensbeschrijving vooral in het teken van miskenning en mislukking en dan nu Wolkers en zijn bezetenheid van de dood. De thema's waar ze in hun eigen tijd hun naam mee kregen verdwijnen haast naar de achtergrond.

Overigens krijgen we bij Blom van de seksuele Wolkers, de priaap met z'n honderden vrouwen, de 'bosneuker' zoals Reve hem ooit noemde, ook nog altijd meer dan genoeg te lezen. Het litteken van de dood is niet in de laatste plaats ook een heel erg sappige biografie. Blom, in zijn laatste jaren huisvriend van Jan en Karina Wolkers, had vrij toegang tot Wolkers' archief en diepte talloze onbeschaamde dagboekaantekeningen op die het publiek wellicht nog meer hadden geschokt dan wat ervan in zijn romans terechtkwam; het woord 'kut' moet een van de meest voorkomende woorden in deze biografie zijn. Maar verbonden met het begrip dood krijgen al die neukpartijen en triootjes met Jan en alleman aan de Amsterdamse Zomerdijkstraat toch een andere kleur, alsof Wolkers met zijn ontembare levensdrift vooral een wal probeerde op te werpen tegen het lichamelijk verval.

Jonge jaren

De dood van Wolkers' oudste broer op jonge leeftijd en vooral van zijn dochtertje Eva, in zekere zin ten gevolge van een ruzie van de ouders, hebben hem volgens zijn biograaf voor altijd diep geraakt; herinneringen eraan en verwijzingen ernaar komen voortdurend in zijn werk terug, een werk dat Blom met zijn opvattingen over kunstenaarschap en artistieke waarheid even gemakkelijk als bronnen voor Wolkers' leven beschouwt als de meer zichtbare feiten. Wolkers was weliswaar niet een puur autobiografisch schrijver maar hij putte voor zijn boeken wel steeds uit zijn eigen leven.

Uitgebreid gaat Blom in op de jonge jaren van de schrijver, het duurt tot ongeveer de helft van het boek voor de publieksfiguur Wolkers ontwaakt. Daar is iets voor te zeggen. Wolkers putte voor zijn onderwerpen keer op keer uit zijn herinneringen en het is goed om zijn jonge jaren nu eens duidelijk in de verf te zien staan (al schakelde Blom voor de reconstructie ervan ook weer de romans in die er later uit ontstonden, zodat er soms een soort biografische kortsluiting ontstaat). Ook Bloms koele, feitelijke benadering, zonder psychologische of historische poespas, werkt prima; de biograaf laat het als het ware aan de lezer om zich een beeld van Wolkers' imborst en karakter te maken.

Toch is hij mijns inziens misschien een beetje te veel geobsedeerd door de 'calvinistische' kant van de schrijver, die bijvoorbeeld uit de strenge structuur van zijn romans en de haast wetmatige herhaling van motieven zou spreken. Zeker was Wolkers, schijnbaar de pure libertijn, ook gegrepen door de steilheid en bijbelse ernst uit zijn jeugd, maar ik denk toch ook dat juist zijn bevrijding daarvan zijn literatuur betekenis heeft gegeven. Om het nu weer terug te redeneren naar zijn calvinistische wortels reduceert hem te zeer. Hij was toch vooral de schrijver die Nederland opschudde en opschrikte met krasse seks en erotiek. Maar misschien kan hij inmiddels die injectie van diepere motieven zoals dood en calvinisme goed gebruiken om tot de dag van vandaag overeind te blijven, want wat zijn jeugdvriend Wim de Kler al ergens zegt is ook meer dan waar: 'Het schokeffect, waarmee je de schijnheilige samenleving bewust of onbewust hebt willen bestoken, lijkt me uitgewerkt.'

Zo is dit dus de biografie geworden van een voormalige revolutionair die bij nader inzien met dieper gelegen motieven wordt uitgemonsterd. Wel allemaal fijn en meeslepend geschreven. Ik las Het litteken van de dood in elk geval als een trein.

Lees ook wat Wolkers' weduwe Karina Wolkers over de biografie zei. Schrijfster Maartje Wortel dook in het werk van Wolkers: In alles wat hij maakt is hij oprecht