Direct naar artikelinhoud
Opinie

Opinie op Zondag - Dirk-Jan van Baar: 'Fascisme zit het dichtst onder de eigen huid'

Prikkelende opinies op een dag dat u er tijd voor heeft: de Volkskrant presenteert elke zondag bijdragen van een vaste club van acht auteurs. Eerder vandaag cultureel psycholoog Keyvan Shahbazi, nu historicus Dirk-Jan van Baar.

'Sebastian Kurz, leider van de ÖVP, de Oostenrijkse christen-democraten, staat klaar om in Wenen samen met de club van Haider te gaan regeren.'Beeld epa

Er is een nieuwe politieke correctheid ontstaan dat het populisme dat overal in de democratische wereld aan de oppervlakte treedt geen fascisme mag worden genoemd. Ook de Belgische historicus David Van Reybrouck, die moeilijk van rechtse sympathieën kan worden verdacht, voegt zich in dat koor. In een interview met de Volkskrant pleit hij ervoor de klachten van misnoegde burgers serieus te nemen en niet als fascistisch te verketteren, anders lopen we het risico dat ze werkelijk nog fascisten worden.

Ik ben het ermee eens dat er altijd een gerede kans bestaat dat mensen zich gaan gedragen naar de karikaturen die van ze worden geschetst. Wat dat betreft is de bezorgde burger de schaamte voorbij, de tijd dat er alleen heimelijk op partijen als de AfD of de PVV werd gestemd ligt achter ons. Dat geeft tevens aan dat het onderwerp al ruimschoots uit de taboesfeer is.

Hoe je de aanhang van zulke partijen dan nog kunt 'demoniseren', een verwijt dat onophoudelijk valt, is me een raadsel. Mensen stemmen willens en wetens op populisten, om het establishment een lesje te leren, en natuurlijk ook omdat ze het eens zijn met hun ideeën, die zonder uitzondering nationalistisch, xenofobisch, anti-islam en anti-EU zijn. Daar kunnen we allerlei nuances bij aanbrengen, maar dat is wat het is. Het is juist bevoogdend wanneer gezegd wordt dat de misnoegde burger zich niet beter kan articuleren.

Mensen stemmen willens en wetens op populisten

Cliché

Ik ben ervoor het fascisme als actueel verschijnsel serieus te nemen en niet als hopeloos cliché van vroeger buiten de gespreksorde te plaatsen. Dat begint ermee de verleidingskracht van het fascisme onder ogen te zien, niet op anonieme volksmassa's (dat is altijd makkelijk), maar op de keurige burgers en hele en halve intellectuelen zoals wijzelf. Wie het fascisme reduceert tot het geweld van geüniformeerde knokploegen, miskent de fascinatie op decadente elites die er ook van uitging. Mussolini was een socialistisch journalist die voor zijn 'mars op Rome' inspiratie vond bij de dichter en avonturier Gabriele d'Annunzio (1863-1938), een politieke dandy en irredentist die in 1919 een bevrijdingsmissie naar Fiume organiseerde.

Hitler, ook een bohemien met artistieke ambitie die het normale burgerbestaan verachtte, genoot bescherming in de hoogste kringen (vooral van dames) en kon dankzij burgerlijke conservatieven aan de macht komen. Hij dweepte met Wagner en Nietzsche, niet bepaald hobby's van de kleine man. Hiermee zeg ik niks nieuws, maar dat non-conformisme wordt vaak vergeten omdat het fascisme ook die autoritaire leiderscultus kent.

Je moet blind (of kwaadaardig) zijn om zoiets nu niet weer te zien. Dan hebben we het niet alleen over macho's als Poetin, Erdogan en Trump, die aan een verloren gevoel van nationale eigenwaarde appelleren. Jörg Haider, Jean-Marie Le Pen en Silvio Berlusconi deden hetzelfde, terwijl Pim Fortuyn in woord en gebaar op Mussolini leek. Maar waar wij bij buitenlandse pendanten geen moeite hadden om er fascisten in te zien, gebeurt dat veel minder bij varianten van eigen bodem.

Waag het niet om Geert Wilders een fascist te noemen, dan beledig je de gewone Nederlander. Het antifascisme van vroeger geldt nu als 'politiek correcte hysterie' en in zo'n klimaat heeft een stuntman als Thierry Baudet vrij spel. Hij verkondigt openlijk dubieuze rassentheorieën, onder de neus van journalisten, uitgevers en professoren, en krijgt applaus omdat hij zo lekker brutaal en taboedoorbrekend bezig is. Alsof zijn denkbeelden over Europa alleen revisionistisch en geen pure geschiedvervalsing zijn. Erger, ik ken Thierry van nabij, net als veel rechtse opiniemakers die hem een aanwinst vinden voor onze democratie. Al die aandacht voor een illusionist die op een wolk leeft, het knijpt me de keel dicht.

Waag het niet om Geert Wilders een fascist te noemen, dan beledig je de gewone Nederlander

Rechtse bovenlaag

Bij hip fascisme wijzen we graag naar de usual suspects, zoals Sebastian Kurz, een 31-jarige bergbeklimmer (gevaarlijk leven!), die als leider van de ÖVP, de Oostenrijkse christen-democraten, klaar staat om in Wenen samen met de club van Haider te gaan regeren. Daar vertrouwen we ook het keurige burgerlijke kamp niet. Maar het fascistische gedachtegoed zit ons na Fortuyn dicht onder de huid en begint bij een elite die al die geestelijke brandstichters wel interessant vindt en salonfähig maakt.

Dat gebeurt in Nederland met Baudet, die als gestudeerd mens meer aanspreekt dan Wilders. Het FvD is ook niet zo ordinair, maar op debat en het goede leven gericht, wat tevens aangeeft dat de rechtse bovenlaag helemaal niet begaan is met de noden van het gewone volk. Dat is precies wat er zo vals aan is.

Natuurlijk houden mensen er niet van om voor fascist te worden uitgemaakt, zeker niet als dat uit eigen kring komt, van vrienden en bekenden. Dan houden we liever onze mond, of doen we dat het in ons land zo'n vaart niet loopt, of iets is uit de jaren dertig, een ziekte die we allang hebben overwonnen. Vandaar de ontkenning dat het populisme van nu een nieuw soort fascisme is.

Dirk-Jan van Baar is historicus.

Natuurlijk houden mensen er niet van om voor fascist te worden uitgemaakt