Direct naar artikelinhoud

Hoeveel invloed hebben de PVV en het FvD op het huidige regeerakkoord gehad?

Is het regeerakkoord beïnvloed door het rechts-populisme?

(VLNR) Premier Mark Rutte, Kees van der Staaij (SGP), Alexander Pechtold (D66), Henk Krol (50Plus), Emile Roemer (SP), Lodewijk Asscher (Pvda), Jesse Klaver (Groenlinks), Sybrand Buma (CDA), Tunahan Kuzu (DENK), Thierry Baudet (FvD), Gert-Jan Segers (christenunie) en PVV-fractievoorzitter Geert Wilders op 13 oktoberBeeld anp

Het regeerakkoord van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie is te lezen als een handreiking aan rechts-populisten en toch ook weer niet. Het wemelt van de zinnen die een beetje meebewegen met de PVV, maar er wordt ook duidelijk tegendruk gegeven. Aan de ene kant stelt het nieuwe kabinet een strenger immigratie- en integratiebeleid in het vooruitzicht. Aan de andere kant worden extra vluchtelingen opgevangen en komt er een bed-, bad- en broodregeling voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Enerzijds presenteert Rutte III zich nadrukkelijk als kabinet 'voor mensen die nu het gevoel hebben dat de overheid er niet meer voor hen is', anderzijds keert het zich tegen polarisatie en haatzaaien. Sommige beleidsonderdelen zijn zelfs het product van een uitruil tussen rechts-populistische en niet-rechts-populistische elementen. De vraag is naar welke kant de balans doorslaat.

Het regeerakkoord wemelt van de zinnen die een beetje meebewegen met de PVV, maar er wordt ook duidelijk tegendruk gegeven

Drie wetenschappers beoordelen op verzoek van de Volkskrant het regeerakkoord op zijn rechts-populistisch gehalte. Alleen al aan de lange duur van de formatie is de invloed van partijen als de PVV en Forum voor Democratie te zien, zegt politicoloog Matthijs Rooduijn. 'Zonder die groeiende electorale achterban zouden de vier partijen waarschijnlijk dichter bij elkaar hebben gestaan en het daardoor over veel punten ook makkelijker eens zijn geworden.' Tegelijk is die lange formatie achter gesloten deuren koren op de molen van Wilders en Baudet: zie je wel dat de elite het volk buiten de deur houdt. Dit regeerakkoord, zegt Rooduijn, is Nederland: 'een groot compromis. Tussen conservatief en kosmopolitisch. Tussen een streng en humaan immigratiebeleid.'

Zijn vakgenoot Stijn van Kessel, docent aan de Londense Queen Mary Universiteit, leest duidelijke anti-rechts-populistische én verbindende statements in het akkoord. Maatschappij- en gedragswetenschapper Tjitske Akkerman ziet het als een getuigschrift van een 'typisch middenkabinet'. Met dien verstande dat het politieke midden de laatste jaren al behoorlijk naar rechts is opgeschoven. Dat is vooral merkbaar in de beleidsvoornemens met betrekking tot migratie en integratie. In één opvallende zin weten de vier coalitiepartijen alle smaken te verenigen: 'De Nederlandse identiteit blijft herkenbaar in een sterke internationale inbedding.

Matthijs Rooduijn doet, als politicoloog verbonden aan de UvA, onderzoek naar populisme, polarisatie en kiezersgedrag.

Politicoloog Stijn van Kessel is gespecialiseerd in populisme in Europa en doceert aan de Queen Mary University of London.

Maatschappij en gedragswetenschapper Tjitske Akkerman doet voor de UvA vergelijkend onderzoek naar radicaal rechtse politieke partijen in West-Europa.


JA

Het grote verhaal

'Lang niet voor iedereen voelt de buurt als een herkenbaar en veilig thuis. Sommigen vervreemden er zelfs van. Mede door gebrekkige integratie van nieuwkomers voelen zij zich niet langer thuis in hun eigen omgeving.' Dit is niet zozeer een rechts-populistisch verhaal, maar de coalitie toont hiermee begrip voor kiezers die op partijen als de PVV en Forum voor Democratie stemmen. Ook zullen zij zich aangesproken voelen door het belang dat de coalitie hecht aan versterking van de Nederlandse identiteit. 'Het Nederlanderschap is iets om trots op te zijn en wat je moet verdienen', valt er bijvoorbeeld te lezen. Ook valt in het akkoord een passage op over de kloof tussen 'het volk' en de bestuurlijke 'elite' - dé voedingsbodem voor rechts-populisme: 'Politiek moet gaan over Nederland en Nederlanders, minder over cijfers en Den Haag. Dat is wat mensen vragen.' Politicoloog Matthijs Rooduijn: 'Rutte benadrukte tijdens de presentatie van het akkoord dat het kabinet er is voor 'gewone, normale Nederlanders', de doelgroep waarop rechts-populisten zeggen zich te richten.'

Immigratie en integratie

Het nieuwe kabinet zet duidelijk in op een strenger beleid met als doel de immigratie in te dammen. Opvang van vluchtelingen in de eigen regio is het uitgangspunt. Daarvoor zullen overeenkomsten worden gesloten met veilige derde landen, in navolging van de deal met Turkije. Ook wordt geïnvesteerd in de bewaking van de buitengrenzen van de Europese Unie. Asielzoekers die wel een verblijfsstatus krijgen in Nederland zullen de eerste twee jaar geen directe toegang krijgen tot de verzorgingsstaat. Hun verblijfsvergunning is drie jaar geldig in plaats van de huidige vijf jaar.

Ook wordt sterk ingezet op integratie: asielzoekers moeten vanaf 'dag 1' verplicht de Nederlandse taal leren. 'Verwijtbaar' niet inburgeren zal consequenties hebben, zoals het verliezen van de verblijfstatus voor reguliere migranten. Jihadisme wordt strenger aangepakt. Hoewel deze maatregelen rechts-populisten niet ver genoeg zullen gaan, zijn zij waarschijnlijk wel onder hun invloed in het regeerakkoord terechtgekomen, zegt politicoloog Matthijs Rooduijn. 'VVD en CDA hebben hierin hun zin gekregen. Vooral deze partijen vrezen de kiezers van PVV en Forum voor Democratie.'

Identiteit

In het regeerakkoord staan weinig ideologische keuzes, vindt Rooduijn. Met uitzondering van identiteitspolitiek. 'In het gehamer op de Nederlandse identiteit, geschiedenis en cultuur is duidelijk de invloed van Wilders te lezen.' Iedereen die 18 wordt, krijgt een boekje over de Nederlandse identiteit. Scholieren moeten het Wilhelmus plus de historische context leren en het Rijksmuseum bezoeken. Stijn van Kessel vindt het opmerkelijk dat dit soort kleine 'symbolische' maatregelen in het regeerakkoord staan. 'Het CDA heeft dergelijke patriottistische ideeën overgenomen van de PVV en in het regeerakkoord gekregen.'

In het gehamer op de Nederlandse identiteit, geschiedenis en cultuur is duidelijk de invloed van Wilders te lezen
Politicoloog Matthijs Rooduijn

Europese Unie

Twee kleine puntjes: de schulden van een EU-land zullen niet moeten worden overgenomen door andere lidstaten. Een gevolg van de woede bij veel burgers over de eindeloze steun van de EU aan het failliete Griekenland. En de regelgeving vanuit Brussel beperkt in sommige opzichten de eigen verantwoordelijkheid van lidstaten, zoals bij volkshuisvesting, staat in het regeerakkoord te lezen. In dat laatste punt staan rechts-populisten niet helemaal alleen, maar het is wel een belangrijk argument voor hun standpunt dat Nederland de Europese Unie moet verlaten.

Directe democratie

Het nieuwe kabinet zet in op de gekozen burgemeester en commissaris van de koning en wil daarnaast burgers meer invloed geven op hun eigen woonomgeving. Hoewel dit kroonjuweeltjes zijn van D66, willen ook rechts-populisten met vormen van directe democratie meer invloed voor burgers.


NEE

Het grote verhaal

Rechts-populisme keert zich tegen het establishment, tegen immigratie en de islam. Dat doet dit regeerakkoord duidelijk niet. Het woord islam valt geen enkele keer, tot weerzin van Geert Wilders. Dat is doelbewust gedaan, vermoeden de politicologen. Het lijkt erop dat de vier partijen er een statement van maken niet mee te gaan in de anti-islamretoriek van Wilders, zegt Stijn van Kessel. Dit is het element in het regeerakkoord dat Tjitske Akkerman het meest heeft verrast. Afgezien van het migratiebeleid, wordt op veel terreinen volgens haar nadrukkelijk afstand gehouden tot Wilders.

Van Kessel ziet een duidelijk anti-rechts-populismestatement in de zinsnede 'In Nederland trekken we samen op als het erop aankomt en gaan we niet tegenover elkaar staan. We zijn vóór verschillen maar tegen tegenstellingen.' Dit staat haaks op de gedachte van het rechts-populisme dat er één volk is dat als één man een wil heeft, zegt Van Kessel. Het verhaal van de vier coalitiepartijen is samenbindend, zo valt te concluderen uit 'we investeren in ieders kansen en versterken het collectief'. Ook daaruit blijkt dat goed is nagedacht over het antwoord op het rechts-populisme, zegt Matthijs Rooduijn. Opvallend vindt Van Kessel de volgende passage: 'Een democratische samenleving kan alleen functioneren als we een grens trekken als vrijheden van de ander worden bedreigd, als iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden. Voor homohaat, antisemitisme, moslimhaat, eerwraak, genitale verminking, kindhuwelijken, gedwongen huwelijken, haatzaaien en geweld tegen andersdenkenden en tegen minderheden is geen plaats in onze samenleving.' Van Kessel: 'Hierin wordt iedereen aangesproken: zij die vrezen voor culturele invloeden van religies als de islam en zij die worden aangevallen omdat ze moslim, homo of joods zijn.'

Rechts-populisme keert zich tegen het establishment, tegen immigratie en de islam. Dat doet dit regeerakkoord duidelijk niet.

Klimaatbeleid

Het kabinet wil met een ambitieus klimaatbeleid onder meer de uitstoot van CO2 fors verminderen. Milieu is geen thema waar rechts-populisten zich druk om maken. De reactie van Geert Wilders sprak boekdelen: 'We hebben niks aan een goed klimaat als we de sharia in Nederland hebben doorgevoerd.' Matthijs Rooduijn heeft een sterk vermoeden dat D66 en ChristenUnie als wisselgeld voor een aangescherpt immigratie- en integratiebeleid een streng klimaatbeleid hebben binnengesleept. 'In die zin kun je dus stellen dat dit wél te danken is aan het rechtspopulisme.'

We hebben niks aan een goed klimaat als we de sharia in Nederland hebben doorgevoerd
Geert Wilders

Europese Unie

Het akkoord is uitgesproken pro-Europees, vinden de politicologen. Er is zelfs geen greintje euroscepsis te bespeuren, integendeel. Het begrip 'de eigen soevereiniteit bewaken', waar VVD en CDA ook pap van lusten, is onvindbaar. 'Nederland is onlosmakelijk verbonden met de EU' luidt het credo. De Unie heet 'een waardengemeenschap waarin Nederland zich thuis voelt'. In dit opzicht ademt het akkoord de geur van D66 en is het in geen enkel opzicht beïnvloed door het rechts-populisme, stelt Stijn van Kessel. Die daarbij aantekent dat Wilders heeft ondervonden dat de EU weinig kiezers beroert. Zijn Nexit-pleidooi is daarom verstomd, zijn focus ligt geheel op de islam als bedreiging.

Immigratie

Het beleid voor nieuwe immigranten wordt strenger maar 'niet heel veel', vindt Rooduijn. De coalitie zal er waarschijnlijk geen terrein mee winnen ten koste van de PVV. 'D66 en CU hebben duidelijk tegengas gegeven bij de strenge maatregelen.' De grenzen blijven open en het begrip 'menswaardig' valt. Vanaf dag 1 taalles voor asielzoekers is niet restrictief, maar is meer te lezen als het belang dat wordt gehecht aan een snelle integratie in de Nederlandse samenleving. Tegenover strengere maatregelen staan ook zachtere, zoals 250 extra vluchtelingen opnemen uit de regio, een bed-, bad- en broodregeling voor uitgeprocedeerde asielzoekers en het verruimen van de mogelijkheid voor aankomende eerstegeneratie-immigranten om meerdere nationaliteiten te bezitten. Zaken waar de PVV fel tegen is.

Het migratiebeleid, denkt Akkerman, is niet alleen het resultaat van 'electorale competitie' met de PVV, maar is ook een reactie op de vluchtelingencrisis van 2015. 'Dat zie je bij de CU, die met betrekking tot de sociale rechten van vluchtelingen naar rechts is opgeschoven.' Van Kessel vindt het opvallend dat het immigratie- en integratiebeleid het laatste onderdeel is van het regeerakkoord. 'Het heeft geen prominente plek gekregen.'

Directe democratie

Het raadgevend en correctief referendum zijn van de baan. Dat zijn antipopulisitische maatregelen, zegt Van Kessel. Want de stem van het volk in alles de doorslag laten geven, is bij uitstek waar het rechts-populisten om te doen is. De pluriformiteit van de samenleving, de stem van de minderheid, wegen zij niet mee. Zij zien het volk als een homogene groep die tegenover de elite staat. Het referendum is een belangrijk 'wapen' tegen de macht van die elite. Matthijs Rooduijn vindt het opmerkelijk dat met name D66 het referendum opgeeft na één uitslag die de politiek slecht uitkwam, die van het Oekraïne-referendum.