Gevoelige vragen over de werking van ons geheugen

Kan iemand vergeten seksueel misbruikt te zijn en zich dat later weer herinneren? Heeft seksueel misbruik dat iemand zich herinnert ook altijd plaatsgevonden? Gevoelige vragen die zich opdringen nu de Vlaamse schrijver Griet Op de Beeck in De Wereld Draait Door heeft verteld dat ze als kind is misbruikt door haar inmiddels overleden vader. Naar eigen zeggen deed ze die ontdekking toen ze in therapie was.

Over het oproepen van vergeten of verdrongen herinneringen tijdens een therapie denken psychologen en psychiaters verschillend. Wetenschappers en therapeuten die het hervinden van traumatische (jeugd)herinneringen van belang achten voor de genezing van een cliënt, vinden vakgenoten tegenover zich die vraagtekens zetten bij de betrouwbaarheid van zulke teruggebrachte herinneringen.

In de jaren negentig laaide in Nederland een ware herinneringsstrijd op toen rechtbanken werden geconfronteerd met een toename van het aantal rechtszaken waarin seksueel misbruik een rol speelde. Volwassen vrouwen ontdekten onder invloed van een therapeut dat ze als kind seksueel waren misbruikt. Volgens sceptici had dit meer dan eens onterechte beschuldigingen van incest tot gevolg.

Dat leidde ertoe dat de Gezondheidsraad in 2004 het rapport Omstreden herinneringen uitbracht. Daarin waarschuwde de raad dat herinneringen aan seksueel misbruik die tijdens therapie naar boven komen, niet kunnen gelden als juridisch feit. 'Therapie kan helpen bij het toegankelijk maken van ware herinneringen, maar ook fictieve herinneringen doen opkomen.'

Grote gevolgen

Van sommige interventies die psychotherapeuten gebruiken, is bekend dat ze mensen kunnen opzadelen met valse herinneringen, zegt ook Harald Merckelbach, hoogleraar rechtspsychologie aan de Universiteit Maastricht. 'Onderzoek in het lab heeft aangetoond dat je met hypnose en andere methoden pseudoherinneringen kunt opwekken. Dat kunnen herinneringen zijn die plausibel overkomen. Als dat in het lab lukt met gezonde proefpersonen, dat lukt het helemaal met mensen die een probleem hebben.'

Valse herinneringen kunnen grote gevolgen hebben voor families, aldus Merckelbach. 'Een beschuldiging impliceert dat iemand wordt verdacht. Dat is het risico van therapieën waarin de therapeut zijn cliënt meeneemt op zoektocht naar een verborgen verleden.'

In 1999 werd de Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken (LEBZ) opgericht om te voorkomen dat mensen die worden beschuldigd van seksueel misbruik al te lichtvaardig worden aangehouden. Deze instantie kan worden ingeschakeld om in een vroeg stadium van een zedenzaak het waarheidsgehalte van beschuldigingen te beoordelen. De LEBZ heeft veel veranderd. Merckelbach: 'Het aantal discussies over hervonden herinneringen is afgenomen. Er zijn ook minder rechtszaken.'

Hypnose

Peter van Koppen, hoogleraar rechtspsychologie aan de Universiteit Maastricht en aan de Vrije Universiteit, is een uitgesproken scepticus als het gaat om hervonden herinneringen. 'Serieus onderzoek laat zien dat dit soort opgehaalde herinneringen onwaarschijnlijk is. Zo werkt het geheugen niet.'

Van Koppen noemt het zorgelijk dat er nog therapieën worden gegeven waarbij - bijvoorbeeld met hypnose - wordt geprobeerd herinneringen op te halen. Mensen gaan hun herinneringen geloven, zegt hij. 'Ze krijgen het gevoel dat ze niet gek zijn, maar dat ze gek zijn gemaakt. Dat is een veiliger gevoel dan: ik ben gek. Het zorgelijke is dat zo iemand dan belast is met allerlei verzonnen herinneringen en dat aan de problemen niets is gebeurd.'

Merckelbach onderstreept dat er wel degelijk herinneringen kunnen zijn die een therapeut niet terzijde kan schuiven. 'Volgens mij is op universiteiten de consensus dat je voorzichtig moet zijn met herinneringen die opeens opduiken tijdens een therapie.'

Een goede therapeut gaat niet op zoek naar verborgen herinneringen, zegt Martijne Rensen resoluut. Ze is directeur van het Centrum Late Effecten Vroegkinderlijke chronische Traumatisering (Celevt). 'Dan komen die herinneringen ook niet opeens in een therapie naar boven.'

Er zijn wel therapeuten die menen aan bepaald gedrag van een cliënt te kunnen afleiden dat iemand is misbruikt en daarnaar op zoek gaan. Rensen: 'Dat wijzen wij af. Behandelaars en wetenschappers in de kring van Celevt staan daar negatief tegenover. Bij traumabehandeling kun je verschillende therapieën toepassen. Maar ga niet zoeken naar verborgen herinneringen als mensen zeggen: ik heb het gevoel dat er iets is gebeurd, maar ik weet niet wat. Daar is niemand bij gebaat.'