Zij veranderden de wereld

Het liefst was De Nieuwe Kerk-conservator Vincent Boele (57) zelf naar New Delhi afgereisd om het spinnewiel van Gandhi op te halen. Maar helaas. Dit bleek een klusje voor de Nederlandse ambassade in India. Die regelde meteen ook de fiets van Gandhi. Stond niet op Boeles verlanglijst, staat nu wel in De Nieuwe Kerk. "Het is altijd afwachten welke objecten uiteindelijk onze kant op komen. En ook of ze, eenmaal hier, eigenlijk wel binnen de tentoonstelling passen. Dat is best ingewikkeld soms. Maar ook spannend."

Morgen opent in De Nieuwe Kerk in Amsterdam: 'We have a dream. Gandhi, King, Mandela', een tentoonstelling over de drie wereldverbeteraars. De expositie richt zich op de persoonlijke keerpunten en de publieke doorbraken van deze mannen. Boele hield zich de afgelopen drie jaar bezig met de voorbereidingen.

Wat gaan we zien?

"Dit is een tentoonstelling over de drie bekendste wereldverbeteraars uit de twintigste eeuw. We laten zien wat ze hebben betekend, en op welke manier en door wie hun werk wordt voortgezet. Gandhi, King en Mandela streden alle drie voor gelijkheid. Dit kwam voort uit idealisme, en ze gebruikten geen geweld bij hun strijd. Dat was van belang bij het uitkiezen van deze drie. "Bovendien hebben ze elkaar geïnspireerd. Gandhi ontwikkelde zijn waarheidsleer over geweldloosheid en burgerlijke ongehoorzaamheid als protestmiddel. King paste in navolging van hem dat middel toe. Ook zette hij zijn visie neer in zijn beroemde 'I have a dream'-toespraak. Mandela paste geweldloosheid, verzoening en vergeving toe in zijn eerste dagen als president. En alle drie kenden ze een moment waarop ze tegen zichzelf zeiden: 'Nu kan het niet langer. Dit is de druppel.'"

Wie zijn er afgevallen? Moeder Teresa?

"Ja, bijvoorbeeld. En John F. Kennedy. Die laatste is toch de Vietnamoorlog begonnen. Maar zo zijn we niet tot dit drietal gekomen hoor, deze drie stonden vanaf het begin al bovenaan. We hebben vooral gekeken naar of we nog mensen moeten toevoegen. Een belangrijk criterium was dat ze vooral véél mensen geïnspireerd moesten hebben. Er waren in de twintigste eeuw ongetwijfeld ook belangrijke activisten in Zuidwest-China, maar die hebben hier niet zo'n grote impact gehad.

"Het bijzondere aan deze mannen was dat hun activisme niet hun hoofdtaak was. King was dominee en Mandela en Gandhi waren beiden advocaat. Maar ze stuitten alle drie op sociaal onrecht en besloten dat het tijd was voor verandering. Dat had niet alleen effect binnen hun eigen gemeenschap, maar ook ver daarbuiten."

Waar zijn de vrouwen?

"Die hebben we eigenlijk niet gevonden in de research die we deden naar beroemde activisten binnen dit tijdperk. Het is niet dat we de vrouwen hebben geweerd. Maar als je het criterium hanteert dat iedereen ze moet kennen, kom je bij deze drie uit. Er is wel een belangrijk onderdeel binnen de tentoonstelling dat over de mensen gaat die het stokje hebben overgenomen van Gandhi, King en Mandela. Daar zitten wel veel vrouwen tussen. Zo vinden wij Malala een fakkeldrager van Gandhi. En in de oprichters van Black Lives Matter zien we de opvolgers van King. Dat zijn drie zwarte, lesbische vrouwen. We hebben zo inclusief mogelijk willen zijn. Maar goed. Je krijgt hoe dan ook kritiek. Daar hadden we het gisteren nog over."

Waar bent u bang voor?

"Nou, bang is wat overdreven. Maar er gaat sowieso iemand commentaar leveren op dat wij als witte expo-makers een tentoonstelling hebben gemaakt over drie zwarte mannen. We hebben ons vooraf heus wel afgevraagd: kan dat wel?"

Kan dat wel?

"Ja. Het thema sociale ongelijkheid gaat ons allemaal aan. Ik ben het eens met wat Glenn Helberg in 'Zomergasten' zei: 'Het gaat over verbinding, over jij en ik, niet over wij en zij.' En we hebben er ook mensen met andere culturele achtergronden bij betrokken. Het doet er gewoon niet echt toe wie die tentoonstelling maakt. Als het maar met respect gebeurt, en met de juiste weergave van de feiten. Laatst las ik een stuk in de krant over of witten de geschiedenis van de slavernij wel mochten onderzoeken. Dat vind ik echt een non-issue."

Waarom?

"Het zou dan dus ook betekenen dat Egyptenaren de enigen zijn die zich met Egyptologie mogen bezighouden. Want als Egyptenaren zouden zij nu eenmaal een betere kijk hebben op de Egyptologie. Ik herinner me die discussie in mijn klas nog wel toen ik die studie deed. Het slaat nergens op. Het gaat erom dat je je goed inleest, en dat je je inleeft in de situatie van toen. Dat geldt voor elk geschiedkundig onderwerp, wat de culturele achtergrond ook is. Daar houd ik mij bij elke tentoonstelling uitvoerig mee bezig."

Boele is intussen vijfentwintig jaar conservator. Hij werkte bij het Allard Pierson Museum, het Bijbels Museum, en werd in 2001 'conservator tentoonstellingen' van De Nieuwe Kerk.

Wanneer vindt u een tentoonstelling geslaagd?

"Als het gelukt is het publiek meer te laten zien dan alleen een verzameling objecten. Ik wil de bezoekers aan het denken zetten. Daar hebben we bijvoorbeeld erg op gelet bij de tentoonstelling die we vorige jaar maakten rondom Catharina de Grote. Er is altijd vooral over haar indrukwekkende kunstverzameling gepraat. Maar Catherina de Grote had een gedachte achter haar verzameling, ze had een enorme passie voor kunst en een interessante persoonlijkheid. Het was een zeer intellectuele vrouw, die correspondeerde met Voltaire. Dat wilde ik ook vertellen. Als je alleen objecten in een vitrine zet, zegt het zo weinig."

Daarom had Boele het aanvankelijk wat moeilijk met 'We have a dream'. Een kleine bekentenis. Boele zet zijn bril af, legt hem voor zich neer op de ronde tafel in zijn kantoor in de Hermitage. "Kijk. Over deze bril zou je ook kunnen zeggen: dit is de bril van Gandhi. Het is een nogal dagelijks, inwisselbaar voorwerp. Wat moeten bezoekers daarmee?" Hij haalt zijn schouders op. "Ik zag op tegen het tentoonstellen van allerlei parafernalia van de drie heren. Dat vond ik echt een probleem."

Hoe heeft u dat opgelost?

"Creatief bureau Novel heeft met ons meegedacht. We kwamen op het idee om drie sleutelobjecten te kiezen die belangrijke momenten in het leven van de drie illustreren. De boodschap van de tentoonstelling is: wat betekent het wereldverbeteraarschap van Gandhi, King en Mandela nú, in deze tijd? Dat wilden we het publiek laten onderzoeken. Beeldresearcher Gerard Nijssen is voor ons op zoek gegaan naar bewegend beeld. Dat bleek de oplossing. De expositie wordt nu gedragen door prachtige filmfragmenten, zowel documentair als speelfilm. Ik heb alles bekeken en raakte zo ontzettend onder de indruk."

Hij gaat rechtop zitten, zegt: "Invictus. Heb je die gezien? Dat is een speelfilm over de beginperiode van Nelson Mandela's presidentschap." Boele begint te citeren, vat de openingsscène samen, en besluit: "The rainbow nation starts here. Reconciliation and forgiveness start here". Ook de films over de levens van Gandhi en King kent Boele uit zijn hoofd. En de dialogen uit vrijwel elk documentairefragment. Boele weet hoe ze keken, bewogen, spraken. Reproduceert vervolgens moeiteloos Kings 'I have a dream'. "Die man sprak zo bevlogen, zó goed. Volgens mij was hij heel nuchter, heel rationeel. Maar wanneer hij sprak, kwam al die emotie eruit." Boele schudt zijn hoofd. "Hij mixte bestaande teksten uit de Bijbel of de onafhankelijkheidsverklaring van Thomas Jefferson met zijn eigen woorden. Hij maakte er kunst van. En hij was ongelofelijk charismatisch. Ze wisten overigens alle drie hoe ze hun boodschap moesten overbrengen, speelden daarbij met de media. Zo kreeg Gandhi ontzettend veel bekendheid doordat er telkens over zijn acties werd bericht. Heel slim."

Is er ook ruimte voor kritiek in de tentoonstelling? Gandhi was vreedzaam activist, maar liet zich wel racistisch uit over de donkere Zuid-Afrikanen tijdens zijn periode in Zuid-Afrika.

"Klopt. Van hen moest hij inderdaad niet zoveel hebben. Gandhi voelde zich, zeker in zijn jeugd, een Britse onderdaan, bevoorrecht vanwege zijn studie in Londen en zijn status als advocaat. In onze tentoonstellingsteksten doen we daar alleen niet zoveel mee. Het is in dit verband niet zo van belang: het gaat om de persoonlijke en publieke keerpunten in de levens van de drie mannen. En niet om wat ze nog meer op hun kerfstok hebben."

Terug naar de objecten. Daar is een heleboel gelobby aan vooraf gegaan, vertelt Boele. Oftewel: eindeloze mailwisselingen met ambassades, de New York State Archives, telefoongesprekken met de kleindochter van een medegevangene van Mandela. De opbrengst: de Shakespeare-bundel die Mandela tijdens zijn gevangenschap las, de speech van King die vooraf ging aan zijn wereldberoemde toespraak in 1963, het spinnewiel van Gandhi waarmee hij zijn eigen kleding maakte om geen Brits textiel te hoeven dragen. En Gandhi's fiets dus.

Boele klapt zijn laptop open. Een 3D-plattegrond verschijnt op het scherm. "Kijk. Daar komen de mensen binnen, ze lopen onder een enorm doek door naar Gandhi's spinnewiel, passeren beelden van de zoutmars, en van de speech van King." Hij wijst. "Daar vind je beelden van de vrijlating van Mandela, en ervoor ligt zijn Shakespeare-bundel." Het midden van De Nieuwe Kerk is vrijgelaten voor bezoekers. Daar kunnen zij reflecteren op wat ze hebben gezien.

"Ze kunnen hun eigen droom verwoorden en opnemen met een camera, en aanvullende interviews en vlogs bekijken. En ze kunnen er ook aangeven wie volgens hen de wereldverbeteraars van nu zijn."

Wie is dat volgens u?

"Patrisse Cullors, een van de oprichtsters van Black Lives Matter. Ik vind het indrukwekkend hoe ze iedereen wil betrekken bij haar strijd tegen rassenongelijkheid, en hoe haar beweging almaar blijft groeien. De aanleiding was het politiegeweld tegen Afro-Amerikanen in de VS, en die agressie kennen wij in Nederland minder. Maar ook hier speelt het - niet voor niets is etnisch profileren nu een thema. Ik denk dat wij onze onvrede hier alleen wat anders uiten dan in de VS gebeurt, en dat dat hoopvol is."

Hoe bedoelt u?

"Ik heb het idee dat er bij ons meer ruimte is voor het voeren van een gesprek. Neem dat incident met Typhoon: de politie hield hem aan omdat ze het niet vertrouwden - een donkere jongen in zo'n dure auto. Typhoon meldde dit op sociale media, maar deed daarbij oproep tot het voeren van een gesprek. Ik denk dat dat is hoe je verandering teweeg brengt."

'We have a dream. Gandhi, King, Mandela' is vanaf 16 september tot en met 4 februari van 10 tot 17 uur te bezoeken in de Nieuwe Kerk in Amsterdam