Voorbij crisissfeer, het elan is terug in Junckers Europa

Als het om de EU gaat, lijken we wel manisch-depressief. Het ene moment overheerst somberheid, het volgende kan het enthousiasme niet op. Twee jaar geleden werd de EU door een meerderheid van burgers gezien als ‘een risico’ dat tot ‘afnemende welvaart’ leidt. Volgens recent onderzoek hebben, ook in Nederland, de sleutelbegrippen ‘kansen’ en ‘groeiende welvaart’ nu weer de overhand.

Voor Jean-Claude Juncker is dat prettig. Woensdag trapt de voorzitter van de Europese Commissie in Straatsburg het nieuwe politieke seizoen af met zijn ‘State of the Union’. Rondom de belangrijkste Europese toespraak van het jaar hing in voorgaande jaren steevast een crisissfeer – in 2015 liet een Juncker zijn tekst helemaal varen en volgde een tirade over het geknoei van EU-lidstaten rondom de vluchtelingencrisis.

Lees ook dit profiel: Bescheidenheid is Juncker vreemd, maar hij praat wel met de gewone man

Dit jaar hoeft dat niet. De vluchtelingencrisis is (nog lang) niet onder controle, maar de tijd dat de EU gevangen zat in het heden, strompelend van crisis naar crisis, lijkt voorbij, in elk geval voor even. Er kan voor het eerst in tijden ook weer worden vooruitgekeken. Hier en daar valt zelfs het woord ‘renaissance’. Het politieke klimaat zit mee, met de pro-Europese Emmanuel Macron als Franse president en de verwachte herverkiezing van Angela Merkel in Duitsland.

Het tij zit zó mee, met een economie die volgens de Commissie al 21 maanden achtereen beter presteert dan de Amerikaanse en een gemiddeld begrotingstekort van 1,3 procent, ver beneden de EU-norm van 3 procent, dat ook populisten er stil van worden. De Financial Times meldt dat radicale partijen in Italië, Vijfsterrenbeweging en het extreemrechtse Lega Nord, hun toon over EU en euro matigen, om kiezers bij de verkiezingen volgend jaar niet af te schrikken.

‘Oase van stabiliteit’

„We zijn kampioen masochisme in Europa”, zei ex-Europa-‘president’ Herman Van Rompuy vorige week bij een discussie over dit nieuwe elan. „Dus laten we blij zijn als het beter gaat. Sinds 2014 zijn er 7 miljoen banen bijgekomen. Vergeleken met de VS is de EU een oase van stabiliteit.”

De Europese agenda voor komend jaar is in hoofdlijnen duidelijk: minder paniekvoetbal, méér sociale bescherming. Het bestuur van de eurozone moet worden versterkt, zodat bij een volgende crisis wél tijdig gereageerd kan worden. Op defensiegebied moet meer worden samengewerkt, als antwoord op Russische intimidatie en andere geopolitieke gevaren. Het Europees asielbeleid, nu een lappendeken, moet worden gestroomlijnd, zodat er zowel voor EU-landen als voor asielzoekers duidelijkheid komt over wat wel en niet kan.

Lees hier de hoogtepunten van de jaarlijkse toespraak van Jean-Claude Juncker in 2016 terug: Commissievoorzitter Juncker pleit voor militair EU-hoofdkwartier

Al in maart dit jaar daagde Juncker lidstaten uit keuzes te maken. In publicaties werden vijf toekomstscenario’s voor de EU geschetst, van minimale tot maximale samenwerking, waaruit EU-leiders voor het einde van dit jaar een keuze zouden moeten maken. Een debat dat tot voor kort niet echt van de grond kwam, maar nu door al dat nieuwe enthousiasme opeens in vruchtbare aarde valt.

Een gelopen race is het niet. In 2019 zijn er Europese verkiezingen. Dan staat iedereen vol in de campagne-stand. De hervonden daadkracht zal door politieke calculatie in het gedrang komen. Zo bezien is dit de laatste ‘state of the union’ waarin Juncker nog richting kan geven aan Europa. In 2018 moet het gebeuren – voor hem, Macron en Merkel en voor de EU.

Zelfs dat ene jaar zou wel eens te veel gevraagd kunnen zijn. De stemming kan zo weer omslaan, zoals in Frankrijk al gebeurt. Macron werd op een wilde golf van enthousiasme gekozen, en versloeg de gevestigde orde met gemak. Na een paar maanden heeft hij aanzienlijk aan populariteit ingeboet, nog voor hij goed en wel is begonnen. Het politiek klimaat is grillig, de kiezer vliegt alle kanten op en reageert onmiddellijk, dit keer misschien welwillend, de volgende keer woedend.

Polen als valkuil

Valkuilen zijn er genoeg. Vluchtelingencrisis, Turkije, Noord-Korea, Trump – zeg het maar. Brexit, het Britse besluit om uit de EU vertrekken, slurpt nu al meer politieke energie op dan menigeen lief is, met een slepend scheidingsproces. Met Polen dreigt een harde confrontatie over de rechtstaat. De kwestie is door denktank Carnegie Europe uitgeroepen tot een groter probleem dan Brexit, ook omdat de interne markt zonder rechterlijke onafhankelijkheid in alle landen niet kan functioneren.

Vooralsnog groeit het enthousiasme. De Friedrich-Ebert-Stiftung liet in acht EU-landen (Duitsland, Frankrijk, Italië, Nederland, Spanje, Zweden, Tsjechië en Slowakije) de stemming onderzoeken. Zes van de tien ondervraagde burgers sprak zich uit voor intensivering van de EU-samenwerking, in Duitsland alleen zelfs acht. Overal bleek het gevoel toegenomen dat de EU voordelen oplevert voor het eigen land. In Duitsland denkt zelfs tweederde dat, vergeleken met eenderde in 2015.

Correspondent Caroline de Gruyter schrijft wekelijks een column over Europa: Iedereen wordt Europeser door Brexit

Uit dat onderzoek bleek ook dat de redenen voor die hernieuwde waardering over het algemeen ‘negatief’ zijn. Iedereen is geschrokken van Brexit (en Trumps verkiezing). Het overheersende gevoel is dat het Verenigd Koninkrijk op een sociaal-economisch ramp van eigen makelij afkoerst, die alleen maar tot verarming en isolement kan leiden. Een steile leercurve voor de Britten, maar ook voor Europeanen op het continent, die nu van dichtbij kunnen zien wat een vertrek uit de EU echt behelst.

De nieuwe liefde voor de EU blijft betrekkelijk, geboren uit angst, bij gebrek aan beter, omdat het alternatief te afschrikwekkend is. Terwijl de EU volgens Van Rompuy „om te overleven” een positieve agenda nodig heeft. Het ontbreken daarvan ergert Juncker, zo maakte hij twee weken terug duidelijk in een toespraak voor hoge EU-diplomaten. „Ik weiger te redeneren dat Europa, voilà, een nieuwe kans heeft, omdat Trump is wie wij denken dat hij is en omdat Brexit meer problemen oplevert dan oplossingen.”

Ervoor zorgen dat Europeanen écht van de EU gaan houden – dat is misschien wel Junckers laatste grote opdracht komend jaar.