Achter de horizon dondert het al tussen CDA en D66 - vooral nu Buma geen bruggenbouwer meer is
Het kabinet-Rutte III wordt een vechtkabinet. Buma's publieke afrekening met het liberale gedachtengoed maakte dat deze week nog eens duidelijk. Het zal gaan botsen tussen D66 en CDA.
In de Stadhouderskamer hebben de onderhandelaars er dinsdag kort over gesproken, maar in Den Haag heeft de H.J. Schoo-lezing van Sybrand Buma niet tot openlijke reacties geleid. Zou ook averechts werken. Er ligt al genoeg op de formatietafel om bonje over te krijgen.
Achter de schermen werd wel veel over Buma's afrekening met het liberale gedachtengoed gesproken. Waar is toch de partij van Lubbers gebleven, die zo veel opener tegenover nieuwkomers stond, werd verzucht. Het CDA is echt naar rechts opgeschoven, kon je in D66-kringen opvangen. Wat bezielt de CDA-leider zich zo nadrukkelijk als anti-liberaal te presenteren, terwijl hij bouwt aan een regering met twee liberale partijen? Zelfs in CDA-kringen was er voorzichtige twijfel over de sombere toon en nadruk op de joods-christelijke traditie.
'Dit is geen bijdrage aan een kabinet waarin D66 zich zal thuis voelen', zegt Laurens-Jan Brinkhorst, een D66'er die als ex-bewindspersoon wel vrijuit kan spreken. 'Zijn nationalisme en euroscepsis maken het er niet gemakkelijker op. Het klimaat rond de heer Buma is het Friese nationalisme. Dan is Brussel heel ver weg.'
Kloof met D66
Het was een lezing als een schoolverzuimbriefje. Buma leek de opdracht op zich te hebben genomen de buitenwacht nog eens uit te leggen waarom de formatie zo lang duurt. Luister naar wat Buma betoogt, leg dat naast het programma van D66 en wijs de overeenkomsten aan. Je zult lang moeten zoeken.
Het Nederland dat Buma schetst is een weinig dynamisch geheel, waar de eigen cultuur wordt gekoesterd en 'verscheidenheid nooit een doel op zich is geweest'. Een Nederland dat in de greep is geraakt van een doorgeschoten drang naar gelijkheid en vrijheid, waardoor de gemeenschappelijkheid afkalft en de burgers boos worden. Dat komt door de ruimhartige houding waarmee de elite nieuwkomers heeft welkom geheten, daarmee 'de gewone Nederlander' van zijn zekerheden berovend.
Het is een analyse die lichtjaren is verwijderd van het gedachtengoed van D66, een partij van wereldburgers die ramen en deuren wijd openzetten voor invloeden van buiten. In het verkiezingsprogramma van D66 wordt juist tevreden vastgesteld hoe het 'in Nederland al eeuwenlang een komen en gaan van mensen is'. Buma's tekst staat eveneens op afstand van de ChristenUnie die 'pal staat voor het recht van vreemdeling en vluchteling'. En Buma wijkt ook duidelijk af van minstens dat deel van de VVD waaraan minister Schippers in dezelfde Schoo-lezing een jaar eerder stem gaf.
De lezing markeert daarmee een essentiële verandering in het politieke krachtenveld. Het CDA vervulde vanaf zijn oprichting in 1980 een brugfunctie. De christen-democraten konden naar links (PvdA) of naar rechts (VVD) buigen en vervulden de rol van verbinder.
Die plek in het hart van de politiek laat het CDA nu aan de VVD, belichaamd in de persoon van Mark Rutte - bruggenbouwer bij uitstek. Hij is degene die in een nieuwe regering de lieve vrede moet bewaren tussen flankpartijen CDA en D66.
De plek in het hart van de politiek, als bruggenbouwers, laat het CDA aan de VVD
Die gedaanteverandering heeft zich de afgelopen kabinetsperiode voltrokken, maar wordt omdat het CDA oppositie voerde nu pas duidelijk zichtbaar. Niet gehinderd door verantwoordelijkheid kon Buma de afgelopen vijf jaar een positie opbouwen als criticaster van het sociaal-democratische en liberale gedachtengoed. Zijn CDA verzette zich tegen financiële steun voor Griekenland en tegen het Oekraïne-verdrag, wil haatzaaien verbieden, sociale dienstplicht invoeren en op scholen het Wilhelmus laten zingen. Omdat de soms boude posities geen consequenties hadden - het CDA had 'verantwoordelijksheidsvakantie', zoals Rutte dat fijntjes noemde - kon Buma volharden in zijn opvattingen.
Die vakantie is nu voorbij, maar wat de consequenties zijn van Buma's pessimistische kijk op de islam en zijn conservatieve benadering van integratie - we kunnen er voorlopig alleen naar gissen. Buma toonde zich deze week wijs genoeg om in formatietijd zijn opvattingen niet naar concrete voorstellen te vertalen.
Gebrek aan affiniteit
Als leider van een oppositiepartij bouwde de CDA-leider profiel op als politicus die bereid is zijn diepere drijfveren bloot te leggen en zijn politiek handelen daaraan te toetsen - een exercitie waaraan Rutte zich tot dusver niet waagde. Zijn boek, Tegen het cynisme, speelde daarin een belangrijke rol. De denkende politicus, dat is geen verkeerd imago in een tijd waarin politici van vluchtigheid worden beschuldigd. Zijn lezing heeft die positie versterkt.
Tegelijkertijd maakt hij pijnlijk zichtbaar hoe deze formatie wordt gekenmerkt door gebrek aan wederzijdse affiniteit. Er groeit geen gras tussen VVD, D66, CDA en CU. Al cijferend zullen ze wellicht tot een dichtgetimmerd regeerakkoord komen. Veel moeilijker zal het zijn tot een gezamenlijke brede maatschappelijke opdracht te komen. Zoals Rutte II en - op een heel andere manier - Rutte I die wel formuleerden.
De andere partijen weten waar ze aan toe zijn. 'Het wordt machtspolitiek', voorspelt D66'er Brinkhorst. 'Daar moet de partij zich op voorbereiden. Zorg dat je het ministerie van Financiën krijgt. Geen enkele reden waarom dat naar het CDA zou moeten gaan.'
'Af-ron-den', zei demissionair minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem (PvdA) vrijdag met nadruk. Hij noemde de trage formatie in toenemende mate problematisch.
