Stel democratische eisen aan politieke partijen; intern debat moet mogelijk zijn
Politieke partijen moeten openstaan voor leden en intern debat en mogen niet anti-democratisch zijn.
De tergend langzame formatie heeft ook zo haar voordelen. Er is ruimte voor reflectie op de wijze waarop wij onze democratie willen vormgeven. Vorige week kwam naar buiten dat de formatiepartijen af willen van het raadgevend referendum, maar wel de gekozen burgemeester op de agenda willen zetten om Pechtold tevreden te stellen. Een andere, urgentere 'uitruil' zou zijn om democratische eisen te stellen aan politieke partijen.
De meeste politieke bewegingen in Nederland organiseren zich uit liberale gewoonte op democratische wijze, als vereniging, met gelijk stemrecht voor hun leden. Een enkeling doet dat niet. Trots op Nederland van Rita Verdonk had een besloten karakter. De PVV, opgericht door Geert Wilders en de Stichting Groep Wilders, waarvan Wilders het enige bestuurslid is, heeft maar één lid. Wilders zelf. Wilders laat geen leden toe. De partijleider kan in zijn of haar eentje de partijlijn bepalen en hoeft aan niemand verantwoording af te leggen.
Gat in de wet
Dat Wilders graag de touwtjes strikt in handen houdt, is tot op zekere hoogte begrijpelijk. De chaos en interne partijruzies van de LPF in 2005 liggen vers in het geheugen. Toch geeft dit een wrange bijsmaak. Een politicus die zich laat voorstaan op zijn betrokkenheid bij de gewone Nederlander en op een afkeer van elitaire partijen, ontzegt zijn eigen medewerkers zeggenschap in partijaangelegenheden, in de strategie over stemgedrag tijdens wetsvoorstellen, en het recht om mee te vergaderen.
Dat een politieke partij kan bestaan uit één persoon en een stichting lijkt een gat in de wet. Waarom stelt de Kieswet, die toch alle zaken in verband met de verkiezingen regelt, geen eisen aan een politieke partij?
Waarom stelt de Kieswet geen eisen aan een politieke partij?
Er schuilt een ideaal achter de gedachte dat een politieke partij 'vormvrij' is. Volgens onze Grondwet moet een ieder zich verkiesbaar kunnen stellen. Als uitsluitend 'politieke partijen' kandidatenlijsten zouden kunnen indienen, dan komt dat zogeheten individueel passief kiesrecht in het gedrang. De wet spreekt dan ook slechts van kandidaten, lijsten, vertegenwoordigers en 'politieke groeperingen'.
Maar die vormvrijheid voor politieke partijen schiet haar doel voorbij. Partijen zijn meer dan een privaat initiatief, ze hebben de intentie om te regeren. Zodra een politieke partij erin slaagt zetels in de Tweede Kamer in te nemen, worden de partijkandidaten mederegeerders. Hun wetgevende en controlerende bevoegdheden vormen de pijlers van onze representatieve democratie. Tweede Kamerleden zouden deze verworvenheden naar eigen inzicht, met inachtneming van het algemeen goed én hun kiezers moeten kunnen uitoefenen.
Verontwaardiging
De Duitse minister Barbara Hendricks sprak eerder in de NRC haar verontwaardiging uit. Waarom heeft Nederland geen bepaling in de wet die eist dat iedere partij democratisch georganiseerd is? In Duitsland is die eis zelfs grondwettelijk verankerd. Niet alleen bewegingen als TON en de PVV zijn verboden, maar ook partijen die de democratie omver willen werpen door bijvoorbeeld de sharia te willen invoeren. Nederland kent slechts een verbod voor partijen die in strijd zijn met de 'openbare orde', maar de vraag is of dit voldoende waarborgen biedt.
Zonder intern stemrecht is het zelfregulerend vermogen van politieke partijen beperkt. Met als gevolg dat Kamerleden enkel in staat zijn hun eigen verantwoordelijkheid te nemen door het drastische middel van afsplitsing van de partij. Zo zagen veel PVV'ers zich afgelopen jaren genoodzaakt de partij te verlaten vanwege Wilders' islamofobe standpunten en gebrek aan mogelijkheden intern bij te sturen.
Zonder intern stemrecht is het zelfregulerend vermogen van politieke partijen beperkt
Wij Nederlandse burgers verwachten van onze politieke partijen dat zij in de samenleving geworteld zijn en openstaan voor nieuwe leden, dat hun koers en programma de uitkomst zijn van een vrij intern politiek debat en niet antidemocratisch zijn. Het demissionair kabinet stond eerder open voor een CDA-voorstel om te kunnen ingrijpen in antidemocratische partijen, maar ondernam geen actie.
De huidige formatie-uitruil biedt een uitgelezen herkansing. Laten we leren van onze oosterburen en ervoor zorgen dat politieke partijen de democratie niet van binnen kunnen uithollen. Dus VVD, CDA, D66 en CU: dicht het fundamentele gat in de wet en stel eisen aan politieke partijen.
Esther Janssen en Martine Beijerman zijn gepromoveerd op respectievelijk vrijheid van meningsuiting en democratische legitimiteit van internationaal recht.