'De sancties hebben ons geleerd onze hersens in te schakelen'
Drie jaar duren ze al, de sancties van EU en Verenigde Staten tegen Rusland. Even zo lang verbiedt Rusland de invoer van voedingsmiddelen uit de EU. Een economische oorlog, die niet heeft opgeleverd wat de initiatiefnemers wilden: teruggave van de Krim aan Oekraïne en beëindiging van de Russische steun aan de separatisten in het oosten van Oekraïne. Sterker nog, de sancties hebben ook onverwachte, positieve gevolgen gehad.
Revolutie
Het jaar 2014 veranderde de verhoudingen in Europa dramatisch. In de Oekraïense hoofdstad Kiev vond een revolutie plaats, die de pro-Russische president Janoekovitsj de politieke kop kostte. Het Kremlin was not amused. Onder het mom van bescherming van de lokale bevolking, die niets liever zou willen dan zich onder Russische vleugels te scharen, werden er militairen - 'kleine groene mannetjes' - naar de Krim gestuurd. Maar het was Poetin vooral te doen om de Russische Zwarte Zee-vloot, die in Sebastopol op de Krim ligt afgemeerd. Hij vreesde de marinehaven kwijt te raken. Het schiereiland werd ingelijfd.
Iets later dat jaar ontstond er grote onrust in het aan Rusland grenzende Oost-Oekraïne, met name in de steden Donetsk en Loegansk. Ook daar zei het Kremlin zich grote zorgen te maken over het lot van de lokale bevolking. Er werden tal van officiële gebouwen bezet, er werd onafhankelijkheid geëist. Die werd uiteindelijk met wapengeweld afgedwongen, met dank aan de militaire macht van over de grens. Ook hier ging het in eerste instantie om een Russisch belang: een instabiel Oekraïne kan het lidmaatschap van EU en NAVO, een streven van de nieuwe machthebbers in Kiev, immers wel vergeten.
Nu was het de tijd voor het westen, dat de revolutie in Oekraïne had toegejuicht, om not amused te zijn. De afkeuring kreeg vorm in een hele serie van strafmaatregelen door de Verenigde Staten en de EU. Er kwam een zwarte lijst van Russische functionarissen die (mede)verantwoordelijkheid droegen voor de gebeurtenissen op de Krim en in Oost-Oekraïne. Hun tegoeden werden bevroren, ze kregen geen visa meer.
Sancties en tegenmaatregelen
De toegang van Russische staatsbanken, energie- en defensiebedrijven tot de Europese kapitaalmarkt werd beperkt. Handel in wapens werd verboden en EU-bedrijven mochten geen goederen meer exporteren die zowel geschikt zijn voor civiel, als militair gebruik. En de export van 'gevoelige' diensten en technologieën voor de Russische olie-industrie werd taboe verklaard.
Op 6 augustus 2014 reageerde Poetin op het instellen van de sancties, met tegenmaatregelen. In het decreet 'Over de toepassing van speciale economische maatregelen om de veiligheid van de Russische Federatie te garanderen' verbood hij de import van een groot aantal landbouwproducten uit de EU. Melk en melkproducten, vlees, groenten en fruit, kwamen Rusland niet meer in.
De hoop van Brussel was dat Rusland economisch zó onder druk kwam te staan, dat Poetin wel zou moeten inbinden. En inderdaad, het zag er aanvankelijk niet goed uit. De Russische economie kromp, de inflatie rees de pan uit, de roebel halveerde in waarde, geld lenen werd bijna onbetaalbaar. De reële inkomens van verreweg de meeste Russen daalden dramatisch. Veel bedrijven zagen zich gedwongen hun productie stil te leggen, werknemers te ontslaan, staatssteun aan te vragen.
Het is maar de vraag in hoeverre dat allemaal het effect was van de sancties. Verreweg de meeste deskundigen zijn het erover eens dat een gelijktijdige ontwikkeling veel belangrijker is geweest: de daling van de olieprijs. Die lag voor de Oekraïense crisis een stuk boven de 100 dollar per vat. Begin 2016 bedroeg de prijs nog maar 30 dollar. Rampzalig voor een land dat drijft op olie. Ongeveer de helft van de belastinginkomsten komt van de olie-industrie. De export van olie bedraagt ongeveer 70% van de totale uitvoer.
Olieprijs
Toen de wereldeconomie weer begon aan te trekken, zag het er voor Rusland direct een stuk minder somber uit. De olieprijs heeft zich rond de 50 dollar per vat gestabiliseerd; een prijs waarmee Rusland met pijn en moeite leven kan, ook al omdat de prijs van andere grondstoffen waar Rusland er veel van heeft (zoals ijzer, koper en aluminium) begon te stijgen.
Na twee jaar van krimp verwacht de Wereldbank voor dit jaar weer een (bescheiden) economische groei. Hoewel de bevolking flink te lijden heeft (gehad), is Rusland op de been gebleven.
Positief
Ook de contra-sancties lijken, ironisch gezien, deels een positief effect te hebben. Aanvankelijk was er nauwelijks nog bijvoorbeeld aan kaas te komen in Rusland. Doordat er in het land zelf te weinig werd geproduceerd, stegen de prijzen van andere landbouwproducten in rap tempo.
Maar de afgelopen jaren is er enorm geïnvesteerd, vooral door kleinere ondernemers. Kassencomplexen en kleine kaasmakerijen schieten als paddenstoelen uit de grond. De sancties, zei Poetin in juni, "hebben ons geleerd onze hersens in te schakelen".
Het is nog te vroeg om een definitief oordeel te vellen over de gevolgen van de sancties en de tegenmaatregelen. Ze lopen per slot van rekening nog steeds door en de langetermijneffecten laten zich moeilijk voorspellen. Veel hangt af van het ondernemerschap, de innovatiekracht en het uithoudingsvermogen van de Russische bevolking en het Russische bedrijfsleven.
Maar één ding valt wél vast te stellen. De sancties van EU en VS hebben politiek niet gebracht wat ervan werd gehoopt. De Krim is nog steeds geannexeerd, Rusland steunt nog steeds de separatisten in Donetsk en Loegansk. En de verhouding tussen Rusland en het westen is mede door de sancties voor lange tijd ontwricht.
