Is bevolkingsgroei in ontwikkelingslanden onze zorg?

Foto: Paille (cc)

ACHTERGROND - De Verenigde Naties verwachten dat de wereldbevolking in 2050 maar liefst 9,7 miljard mensen telt. In 2100 zijn dit er naar verwachting 11,2 miljard – een toename van ruim 50% ten opzichte van nu. De grootste groei zal zich bovendien voordoen in landen die een bevolkingsaanwas het minst kunnen verdragen. Moeten wij ons hier zorgen over maken; en zo ja, kunnen we er iets aan doen?

Het groeitempo van de wereldbevolking vlakt al een tijdje af, maar in sommige gebieden (Afrika en Zuidwest-Azië) zal de bevolking naar verwachting de komende decennia nog fors toenemen.

Afrika is met afstand de grootste groeier. De komende 35 jaar zullen er naar verwachting 1,3 miljard Afrikanen bijkomen. Dat is meer dan de helft van de totale verwachte wereldwijde bevolkingsgroei gedurende die periode.

Het is op zijn zachtst gezegd onwaarschijnlijk dat er tegen die tijd genoeg land, water, energie en vooral ook werk voor al die mensen zal zijn.

Als het vruchtbaarheidscijfer in snelgroeiende landen niet tijdig afneemt, lopen deze bovendien het risico terecht te komen in een zogenaamde demographic trap, waarbij de groei van economische productiviteit geen tred kan houden met de extra bevolkingsaanwas die moet worden gevoed, gekleed en van onderwijs voorzien.

De resulterende druk op de bestaande voorzieningen stimuleert ouders vervolgens om maar vooral veel kinderen te krijgen (bijvoorbeeld om nog van iets van een oudedagsvoorziening verzekerd te zijn) wat de druk op de aanwezige faciliteiten nog verder vergroot, waardoor het land of de regio ten slotte in een vicieuze cirkel belandt.

Maar Afrika is toch ver weg?

Hoewel sub-Saharaans Afrika niet direct om de hoek ligt, zal een sterke bevolkingstoename aldaar wel degelijk invloed op de rest van de wereld hebben. Denk aan een grotere vraag naar grondstoffen, toenemende vervuiling en – mocht dit reden tot speciale zorg zijn – een grotere stroom aan migranten die onze kant op komt.

Los van deze meer egoïstische motivaties, zijn er ook morele redenen om iets aan de verwachte bevolkingsexplosie in sub-Saharaans Afrika te willen doen. Het vooruitzicht van een grote massa jonge mensen die blijvend is veroordeeld tot een marginaal en perspectiefloos bestaan is ook voor de lokale bevolking niet echt een aanlokkelijk vooruitzicht.

Kunnen we iets doen?

In hoeverre er iets valt te doen aan de verwachte bevolkingsgroei in sub-Saharaans Afrika hangt in de eerste plaats af van de redenen waarom mensen überhaupt veel kinderen willen krijgen. Er zijn globaal gesproken vier redenen die invloed hebben:

  1. Kinderen worden gezien als sociaal vangnet voor de oude dag.
  2. Hoe hoger de kindersterfte, hoe groter de behoefte aan extra kinderen. Je weet immers maar nooit.
  3. Sociaal-culturele normen: een groot kinderaantal kan bijvoorbeeld statusverhogend werken.
  4. Als ouders op zinnige wijze financieel in hun kinderen kunnen investeren (bijvoorbeeld door hen onderwijs te laten volgen), geven zij echter juist de voorkeur aan een kleiner aantal.

Het recept om de bevolkingstoename in te perken, lijkt dan vrij duidelijk: doe iets aan de kindersterfte (alhoewel de bevolking in eerste instantie hierdoor natuurlijk juist zal toenemen), investeer in mogelijkheden voor (vervolg)onderwijs en verhoog het verdienpotentieel voor ouders zodat ze kunnen sparen voor hun oude dag. Ervaringen in andere gebieden laten zien dat wanneer aan deze voorwaarden wordt voldaan, de sociaal-culturele normen met betrekking tot ideale gezinsgrootte zich uiteindelijk vanzelf (zij het op termijn) aanpassen.

Europese landen zouden dus bijvoorbeeld in Afrika kunnen investeren om zo betere economische omstandigheden te creëren. Maar deze gedachte gaat wel uit van de controversiële veronderstelling dat grootschalige ontwikkelingshulp die is gericht op economische groei effectief kan zijn.

Ongewenste zwangerschappen

Naast gewenste zwangerschappen – waar hooguit op de lange termijn en na relatief grote investeringen iets aan valt te doen – komen echter ook veel ongewenste zwangerschappen voor. Een recent rapport van het Guttmacher Institute laat zien dat wereldwijd ongeveer 39% van alle zwangerschappen – ofwel 74 miljoen per jaar – ongewenst is. Vaak gaat het dan om vrouwen die (veel) eerder dan gewild in verwachting raken.

Door voorbehoedsmiddelen ter beschikking te stellen en daarmee tegemoet te komen aan de wensen van mensen kunnen op relatief simpele wijze tientallen miljoenen ongeplande en ongewenste zwangerschappen worden voorkomen.

Vanuit demografisch oogpunt is behalve het aantal kinderen dat gezinnen willen krijgen ook het moment waarop dit gebeurt van belang. Hoe eerder in het leven ouders kinderen krijgen, hoe dichter de generaties op elkaar zitten en hoe meer mensen tegelijkertijd van de bestaande voorzieningen en natuurlijke hulpbronnen gebruik moeten maken.

Het promoten van reproductive health in ontwikkelingslanden lijkt dus een zinnige investering.

Weerstand

Toch roept het beschikbaar stellen van anticonceptie door westerse hulporganisaties ook weerstand op. Ongetrouwde stellen, bijvoorbeeld, kunnen vaak moeilijk aan voorbehoedsmiddelen komen omdat deze worden gezien als een uitnodiging tot ongewenste promiscuïteit. Ook anticonceptie binnen het huwelijk ligt soms – met name vanuit religieuze overwegingen – gevoelig.

Sommige Afrikanen zien family planning-programma’s zelfs als een bewuste westerse strategie om Afrika in te perken, vertelt Judith Westeneng die als postdoctoraal onderzoeker is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en Rutgers.

Niettemin hebben veel Afrikaanse overheden zich gecommitteerd aan programma’s die tot doel hebben voorlichting te geven op het gebied van seksualiteit of familieplanning. Het blijft echter een uitdaging officiële toezeggingen te vertalen naar de alledaagse praktijk.

‘Het is vaak makkelijker om deze onderwerpen aan te snijden vanuit het oogpunt van public health dan vanuit het perspectief van seksuele rechten. Dit wil zeggen dat het makkelijker is om te praten over family planning als middel om moedersterfte te voorkomen, dan om te praten over het recht van mensen om zelf te kiezen hoeveel kinderen ze willen,’ aldus Westeneng.

Kosten

Ondanks bepaalde culturele gevoeligheden lijkt er vanuit het oogpunt van bevolkingsstabilisatie behoorlijk wat winst te behalen op het gebied van de preventie van ongewenste zwangerschappen. Het Guttmacher Institute rekende uit dat een jaarlijkse wereldwijde investering van 9,4 miljard dollar het aantal ongewenste zwangerschappen met 70% zou kunnen verminderen.

In verhouding tot de verwachte impact van de bevolkingstoename in Afrika en Zuidwest-Azië lijkt dat niet duur.

Daarnaast komt hulp op het gebied van family planning direct aan bij de doelgroep en is daardoor weinig gevoelig voor misbruik en corruptie. Maar misschien wel het allerbelangrijkste: het is hulp waar Afrikanen, onder meer in het snelgroeiende Nigeria, zelf het grote belang van inzien.

De totstandkoming van deze redactioneel onafhankelijke bijdrage werd gesteund door Rutgers, kenniscentrum seksualiteit.

Reacties (29)

#1 frankw

Olav, hier is dus het antwoord op jouw bijtende kritiek van laatst dat het toch allemaal geen zin heeft.

  • Volgende discussie
#2 tigger

Hans Rosling heeft al eens een heel mooie presentatie gemaakt over dit onderwerp. Aanrader!
https://www.youtube.com/watch?v=fTznEIZRkLg

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Frank789

Welvaart stimuleren (zie Hans Rosling) en emanciperen.
Als de vrouwen meer kennis en zeggenschap krijgen gaat het vaak een stuk beter met anticonceptie en gezinsplanning. Daar kan geen patriarchale overheid tegenop.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Grosso

Positief dat eindelijk het inzicht bij de deug-elite is ontstaan dat het (om met wijlen Fortuyn te spreken) druk aan het worden is. Niet vol. Dat zal ik nooit durven schrijven.
Nu dat inzicht nog voor NL en we zitten weer allemaal op 1 lijn. Althans wat betreft inzichten over de kwalijke gevolgen voor mensen van de bevolkingstoename. Laat staan de ecologische gevolgen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Spam

@4 Sorry hoor, maar overbevolking van de aarde was al een onderwerp dat op de basisscholen ter sprake kwam in de politiek o zo correcte jaren ’80. Net als de gevolgen voor de voorraden fossiele brandstoffen en het milieu. Ik geloof niet dat er hier sprake is van een nieuw inzicht daaromtrent.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Grosso

@5: Waar en wanneer is het dan fout gegaan. Ik kan me idd ook artikeltjes uit de jaren 50 herinneren waarin nederlanders (n.b. o.a. door de koningin) werd aangeraden te emigreren omdat nl overbevolkt raakte. Ik weet wel dat er een tijd was dat je persona non grata in de hardcore linkse wereld was wanneer je het gevaar van de globale overbevolking durfde te benoemen. En de lokale overbevolking ook trouwens.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Bismarck

@6: ” Ik weet wel dat er een tijd was dat je persona non grata in de hardcore linkse wereld was wanneer je het gevaar van de globale overbevolking durfde te benoemen.”
Ik ben erg benieuwd wanneer dat dan was. Mijn geheugen is dat dat vooral in de rechtse wereld een taboe was en nog steeds is (want de economie/afzetmarkten moeten immers blijven groeien), terwijl men op links al heel erg lang aan het waarschuwen is (Club van Rome, zegt je dat iets?).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Martijn Tonies

@7: ik zie ook hier weer een mooi staaltje framing waarbij links het weer eens gedaan heeft.

Wie heeft het verdorie nou het meest over grenzen aan (economische) groei en een duurzame samenleving?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Grosso

@8: Dat zal allemaal wel, maar als je dat koppelt aan ongebreidelde bevolkingsaanwas (wat uiteindelijk de bepalende hoofdfactor voor de ecologische voetafdruk is) dan schieten ze in de kramp.
@6 Mag ik er overigens fijntjes op wijzen dat rechts momenteel het patent op de rem op bevolkingsaanwas heeft. Overigens niet altijd zo geweest.. Den Uyl waarschuwde in 69er jaren al voor de problemen die zouden ontstaan uit de immigratiepolitiek (met name de gezinshereniging) van toen. En ja de immigratiepolitiek werd gesteund door rechts en nee niet de gezinshereniging. De club van Rome was politiek neutraal en links haalde daar al naar gelang haar belang haar kersen uit. En dan ging het met name om milieuproblemen die veroorzaakt werden door de fossiele brandstoffen. En zeker niet door de ongebreidelde bevolkingsaanwas. En dat kan ook niet want wanneer is vol echt vol? Als je echt deugt dan heb je daar geen antwoord op.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Bismarck

@9: “als je dat koppelt aan ongebreidelde bevolkingsaanwas … dan schieten ze in de kramp.”
Ik hoor je dat nu meermaals beweren, maar ik zou toch graag wat meer bewijsvoering zien dat “ik weet”.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 HansR

Toch wel aardig om in deze context dan nog eens te memoreren, dat Nixon en Kissinger in 1974 een National Security Study Memo het licht deden zien over dit onderwerp, dat vervolgens door het Vaticaan in de daarop volgende jaren werd getorpedeerd (daar gaat vooral de tweede link over).

En dus, @4, mag je concluderen dat er echt al veel langer over dit onderwerp wordt gesproken, voornamelijk nav het rapport van de Club van Rome (1972). En dat was niet links of rechts. En Nixon was een republikein. Er wordt zelfs gefluisterd dat dit memo de oorzaak van zijn val is geweest, maar dat is nooit aangetoond.

Dat hele claimen van rechts / links op relevante onderwerpen is het begin van politieke sabotage van een strategie op dat onderwerp.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Grosso

@10: Volg de media zou ik zeggen. Uiteraard staat het je vrij het tegendeel te bewijzen. Heb ik je nog niet zien doen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 basszje

Wellicht is Grosso in de war met de gebruikelijke rechtse oplossingen van overbevolking ( uitsluiting, vernedering, oorlog en deportatatie ) waar je bij links de handen niet opeen kreeg/krijgt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 JANC

@12: Jij stelt, dus jij bewijst.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Grosso

@13: Die kramp dus. Links teert inmiddels een halve eeuw op dat argument; Zelfs Khomeiny werd daarmee aan de macht geholpen.

@12 Zo dan.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Remco G

@9: Sinds wanneer is overbevolking van de wereld uberhaupt een onderwerp voor rechts? Ontwikkelingsamenwerking bijvoorbeeld willen ze meestal verminderen terwijl dat een poging kan zijn om bij te dragen aan een oplossing.

Wat ik vooral van rechts hoor is dat er *hier* te veel mensen *van een bepaald type* zijn, en dat het probleem opgelost is als die ergens anders naar toe zouden gaan. Maar dat heeft natuurlijk geen invloed op de overbevolking van de wereld, dus dat is iets anders.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Bismarck

@12: Ik volg de media, maar ik zie werkelijk nergens in de media “links” in een kramp schieten als je het hebt over overbevolking.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Grosso

@11: Ik beweer ook dat het onderwerp al langer speelt;
Het stuk van @0 is een regelrechte strategie om de lokale bevolkingsaanwas door migratie door economische en ecologische rampspoed te dimmen. Ergo voor een lokale ramp te behoeden.
Wat ik constateer is dat het fijn is dat dit inzicht is overgenomen door de deug-elite. Dat figuren als @13 Baszzje onmiddellijk een link leggen met Hitler (vreemd genoeg niet met zoveel woorden met Stalin) bevestigt mijn gelijk.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Grosso

@16: Zie @11 en volg de linkjes; En aanschouw rechts wat betreft dit probleem en verder wat @11 schrijft

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 Bismarck

@18: “Wat ik constateer is dat het fijn is dat dit inzicht is overgenomen door de deug-elite.”

En wat ik constateer is dat je uit je nek lult. De “deug-elite” (ik neem maar aan dat je daarmee hetzelfde bedoelt als “de hardcore linkse wereld”) stond juist voorop in het waarschuwen voor overbevolking. Jij hobbelt daar bijna een halve eeuw achteraan en doet ondertussen meteen even een stukje revisionisme erbij. De link die #13 legt heeft niets te maken met overbevolking an sich, maar met de “bezorgdheid” daarover op rechts (die alleen als gelegenheidsargument opspeelt als bepaalde bevolkingsgroepen ongewenst verklaard moeten worden, de oplossingen uit die hoek gaan namelijk altijd dezelfde kant op: Een bepaalde, meestal etnisch gedefinieerde, subpopulatie moet verwijderd worden om het probleem op te lossen).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 Remco G

Op het eerste gezicht vind ik dat de bevolkingsgroei in Afrika vooral een Afrikaans probleem is; als hun cultuur veel status geeft aan mensen met veel kinderen, of de enige manier om voor je toekomst te zorgen het krijgen van veel kinderen is, dan doen ze dat zelf. Ze zullen ook voor het grootste deel zelf op de blaren moeten zitten.

Ondertussen zitten we natuurlijk met wereldwijde problemen als de klimaatverandering en het uitputten van grondstoffen. Maar daar is de bevolkingsgroei in Afrika niet de oorzaak van. Het overgrote deel van de CO2 productie komt van de consumptie van minder dan een miljard mensen, vooral in het westen. Hiervan is het ook vooral Afrika dat op de blaren moet zitten!

Het grootste probleem is helemaal niet overbevolking, het is ons welvaartsniveau.

Maar goed, daar gaat het artikel niet over. Dat gaat over de vraag of die bevolkingsgroei in Afrika onze zorg moet zijn.

Ik denk het wel, uiteindelijk word het daar zo’n groot probleem dat het ook ons probleem wordt, ook al doen ze het zelf. Maar het heeft geen zin te gaan proberen te helpen met dingen die ze niet eerst zelf ook willen. Laten we dus proberen aan te sluiten bij de initiatieven die de Afrikanen zelf nemen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 HansR

@19: Als jij mij nu wil gaan gebruiken als argument voor je gelijk dan kan ik je in elk geval zeggen, dat ik me daarvan distantieer. Jij claimt dat links de schuld is van van alles en nog wat, dat is in elk geval niet waar mijn #11 over gaat noch wat mijn #11 beweert.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 Frank789

@21: [ Het grootste probleem is helemaal niet overbevolking, het is ons welvaartsniveau. ]

Je zou die filmpjes van Hans Rosling eens moeten bekijken.
Welvaart brengt de geboortecijfers omlaag. Creëert nieuwe technieken waardoor we meer dan twee keer zoveel mensen voeden dan rond 1970 en er zijn minder hongerlijders. Er leven minder mensen onder de armoedegrens dan rond 1970.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 Remco G

@23: Absoluut! Welvaart is natuurlijk fantastisch voor de mensen die het hebben. Het vernietigt alleen ook biodiversiteit, maakt de oceanen zuur, verandert het klimaat, maakt alle grondstoffen op, et cetera.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#25 Frank789

@24: Het is onzin dat welvaart gelijk zou staan aan vernietiging van de natuur. Dat het nu wél zo is betekent niet dat het altijd zo blijft en het kan ook niet zo blijven. Het is overigens al een stuk beter dan 50 jaar geleden toen vuilnisbelten en autokerkhoven de de enige opties waren. Welvaart is haalbaar voor iedereen, alleen zullen we alles moeten hergebruiken en langer gebruiken en een beetje inschikken zodat een ander ook wat meer kan hebben, maar daar zorgt vaak een prijsmechanisme al voor.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#26 HansR

@25: Welvaart is haalbaar voor iedereen

Iedereen?

Dat zou dan voor het eerst in de hele geschiedenis zijn. Ik geloof er niets van. Ten eerste is welvaart relatief en subjectief en ten tweede is welvaart een zero-sum game. Hoewel dat laatste vast niet iedereen met me eens is.

En ten derde: het is vast een links ideaal dat rechts zeker zal saboteren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#27 Frank789

@26: je kunt een soort minimum welvaart afspreken waarbij iedereen een behoorlijke woning heeft, goed te eten en toegang tot medische zorg.

En welvaart is natuurlijk relatief en subjectief, zo gelden tv, internet en sport voor de kinderen in Nederland tegenwoordig als basisbehoeften.

Als welvaart een zero-sum game zou zijn, waar komt dan de welvaart vandaan sinds we in berevellen rondliepen? Hoe kunnen Azië en Afrika dan nu zo spectaculair groeien zonder dat wij inleveren?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#28 HansR

@27: Als we even geld als maat nemen:

Zal best wel niet helemaal goed zijn, maar het idee lijkt toch wel te kloppen. Je weet wel, die 1%. Dit komt wat mij betreft dicht bij die zero-sum. Misschien is het wel erger omdat de maatschappelijke kosten van milieu en energie meestal niet meegenomen worden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#29 Frank789

@28: De huidige verdeling van welvaart zegt natuurlijk niets over het realiteitsgehalte van zero-sum.
Nogmaals, waar komt dan de welvaart vandaan sinds we in berevellen rondliepen? Hoe kunnen Azië en Afrika dan nu zo spectaculair groeien zonder dat wij inleveren?

  • Vorige discussie