Hoe meer leugens hoe beter voor president Trump

Vorige week maandag sprak president Donald Trump tienduizenden padvinders toe tijdens de National Jamboree. Zijn toespraak ging niet over typische scoutingthema’s als eer, of opofferingsgezindheid.

Trump sprak over de verkiezingszege van vorig jaar („De kaart van Amerika was zó rood, het was ongelooflijk”), dreigde een minister die op het podium stond te ontslaan en richtte zich tegen de media („fake news”). Trump: „Padvinders geloven in America First!”

Er kwam veel kritiek op de politiek geladen toespraak, onder meer van de padvinderij zelf. Michael Surbaugh, het hoofd van Boy Scouts America, bood de leden zijn excuses aan. Maar Trump zei, in een interview met The Wall Street Journal: „Ik werd gebeld door het hoofd van de Boy Scouts, die zei dat het de beste toespraak was die ooit voor hen gehouden is. Ze waren heel dankbaar.”

Boy Scouts America reageerde meteen. Dat telefoontje heeft nooit plaatsgevonden, meldde de organisatie. Trump had gelogen.

Ik werd gebeld door het hoofd van de Boy Scouts, die zei dat het de beste toespraak was die ooit voor hen gehouden is. Ze waren heel dankbaar.

Trump had nóg een telefoontje gepleegd, zei hij tijdens een kabinetszitting, afgelopen maandag. De president van Mexico, Enrique Peña Nieto, had hem in een telefoongesprek gefeliciteerd met het terugdringen van migratie aan de grens. „Zelfs de president van Mexico belde me. Ze zeiden dat er aan hun zuidelijke grens nog maar heel weinig mensen binnenkomen, omdat ze niet door onze grens komen. Dat is het ultieme compliment.”

Ook dit telefoongesprek is fictie. Volgens Mexico heeft Peña Nieto kort met Trump gepraat tijdens de G20, vorige maand in Hamburg.

Trumps woordvoerder, Sarah Huckabee Sanders, erkende deze week dat die telefoontjes nooit hebben plaatsgevonden. Maar, zei ze erbij: het was niet gelogen. Trump wás geprezen door leiders van de padvinders. En hij hád gepraat met Peña Nieto. „Ik zou dit geen leugen noemen, dat is een grove aantijging.”

Lees ook: The Washington Post wist de hand te leggen op transcripten van gesprekken tussen Trump en de Australische premier Turnbull en Mexicaanse president Peña Nieto

Dit was een week waarin Washington in de greep was van paleisintriges in het Witte Huis. Nieuwe sancties tegen Rusland. De aankondiging van een nieuw, veel strenger immigratiebeleid. Maar onder de oppervlakte van dat Trump-nieuws viel iets heel anders op: hoe vaak de Amerikaanse president onwaarheden vertelde. Zelfs voor zijn doen.

Trump verzon niet alleen telefoongesprekken. Hij erkende dat hij had meegewerkt (en mogelijk meegeschreven) aan een verklaring van zijn zoon Donald jr. over een omstreden ontmoeting met een Russische advocaat. Eerder had hij dat juist ontkend. Verder onthulde de publieke zender NPR dat Trump volgens een recente aanklacht heeft meegewerkt aan het verspreiden van een complottheorie over de moord op Seth Rich, een jonge medewerker van de Democratische Partij, vorig jaar in Washington.

Volgens een aanklacht van ene Rod Wheeler, een voormalige privédetective en Fox News-commentator, heeft de conservatieve tv-zender samen met hem, een rijke Republikein én het Witte Huis geprobeerd om van de moord een Democratisch complot te maken. Seth Rich zou een bron achter het hacken van de Democratische Partij zijn, en daarom vermoord zijn, was de theorie.

Trump zelf zou toestemming tot het verspreiden hiervan hebben gegeven. Fox News besteedde in mei groot aandacht aan de moord, maar moest een week later rectificeren. Sean Spicer, tot voor kort de woordvoerder van Trump, erkent zijn betrokkenheid, maar zegt dat Trump buiten het overleg was gehouden.

Smetteloze president

Jimmy Carter werd in 1976 gekozen met de belofte dat hij nooit zou liegen. Abraham Lincoln kreeg als koosnaam ‘Honest Abe’. Toch liegt iedere president. Bill Clinton zei dat hij geen seks had gehad met Monica Lewinsky. Ronald Reagan draaide zich vast in de Iran-Contra-affaire. Barack Obama beloofde ten onrechte dat patiënten onder Obamacare altijd hun vertrouwde dokter houden.

Maar geen president ging zo nonchalant met de waarheid om als Donald Trump. The Toronto Star telde in de eerste zes maanden van Trumps presidentschap 414 onwaarheden. Het gaat bovendien meestal om nutteloze, triviale leugens, die eenvoudig te weerleggen zijn: van het aantal toeschouwers bij zijn inauguratie tot aan de drie miljoen ‘illegaal’ uitgebrachte stemmen tijdens de presidentsverkiezingen.

George W. Bush loog door een werkelijkheid van halve waarheden te smeden, zei Brendan Nyhan eens, een politicoloog die verbonden is aan Dartmouth College. Trumps leugens zijn volgens Nyhan duidelijker, en veel frequenter. Het zijn ook geen klassieke politieke leugens: ze draaien, verbloemen of masseren niet, maar ze presenteren een totaal andere werkelijkheid. U dacht dat het regende tijdens de inauguratie? Nee hoor, de zon scheen!

Bill Day/Cagle Cartoons

Er zijn twee soorten onwaarheden in de politiek, schreef Princeton-filosoof Harry Frankfurt in zijn essay On Bullshit (1986). Er zijn politici die leugens verkondigen. En je hebt de bullshitters. Het verschil, aldus Frankfurt: „De leugenaar moet, om zijn leugen te fabriceren, weten wat waar is. (…) Wie zich met bullshit bezighoudt, heeft veel meer vrijheid. Hij kan de context vervalsen, zo ver hij maar wil.”

Dus: de leugenaar wil dat de leugen lijkt op de waarheid, de bullshitter maakt dat niet uit. Die kiest leugens en waarheden en smeedt er een werkelijkheid van die net toevallig goed uitkomt.

Vox-journalist Matt Yglesias plaatste Donald Trump onlangs in het bullshit-kamp. Hij noemde hem The Bullshitter-in-Chief: het is geregeld onmogelijk om zijn uitspraken te begrijpen, schreef hij, laat staan ze op waarheid te controleren. Het wereldbeeld dat uit Trumps uitspraken opdoemt, is te incoherent, te tegenstrijdig om er een lijn in te ontdekken. Maar daar maalt Trump niet om, zegt Yglesias, en dat maakt hem anders dan andere liegende politici.

Hier kan een strategie achter zitten. Volgens de econoom Tyler Cowen, verbonden aan George Mason University, past Trump het economische principe van de ‘loyaliteitsfilters’ toe. „Als je zeker wil weten of iemand echt loyaal aan jou is, vraag diegene dan iets belachelijks of stompzinnigs te doen. Als ze tegensputteren, weet je meteen dat ze niet helemaal in jouw kamp zitten.” Vooral beginnende ondernemers maken zich hier volgens Cowen vaak schuldig aan. Of een beginnende president zonder echte politieke vrienden, zoals Trump.

Als je zeker wil weten of iemand echt loyaal aan jou is, vraag diegene dan iets belachelijks of stompzinnigs te doen. Als ze tegensputteren, weet je meteen dat ze niet helemaal in jouw kamp zitten.

Door ondergeschikten iets belachelijks of leugenachtigs te laten verdedigen, worden ze dus op de proef gesteld. Het was te zien toen woordvoerder Sean Spicer op een persbriefing gevraagd werd naar de ‘covfefe’-tikfout in een tweet van Trump. Het probleem was dat Trump de fout niet had toegegeven, waarmee hij Spicer voor dit loyaliteitsdilemma stelde. Spicer zei daarom: „Een kleine groep mensen wist precies wat hij bedoelde.”

Zo ontstaat er nóg een voordeel voor de leider, betoogt Cowen. Ondergeschikten, en kiezers, verliezen hun status buiten de eigen kring. Daardoor worden ze afhankelijk van hun leider, en zullen ze niet snel opstandig worden. Cowen: „Dit is een klassieke tactiek wanneer een leider zijn ondergeschikten wantrouwt, en verwacht dat dat wantrouwen niet snel zal verdwijnen.” Daarom liegt Trump niet subtiel, zoals een andere politicus zou doen, maar juist flagrant.

Op Trumps Facebookpagina presenteert zijn schoondochter Lara nu ‘REAL news’:

Het is volgens Cowen juist de bedoeling dat Trump-aanhangers die leugens herhalen en zich zo verwijderen van hun vrienden of familie. Dan is er geen weg terug meer in moeilijke tijden. De ‘alternatieve feiten’ van Trumps adviseur Kellyanne Conway dienen dus ook een sociaal doel.

Mededelingen van de president hebben zo niet langer als doel om zo veel mogelijk Amerikanen te bereiken. Ze moeten de eigen groep voeden, en homogeen houden. In een ‘postwaarheidssamenleving’, waar Facebook-algoritmen en partijdige media al tot een gefilterd wereldbeeld leiden, spelen feiten een ondergeschikte rol. Ze zijn een accessoire dat je moet passen, afhankelijk van de groep waar je bij wilt horen. Juist in dat klimaat gedijt Trumps spel met de waarheid.

Identiteitspolitiek

Politicoloog Brendan Nyhan onderzocht tien jaar geleden het effect van identiteitspolitiek op de waarheid. Hij liet proefpersonen artikelen lezen die haaks stonden op hun politieke overtuigingen. Ook als hun overtuigingen ontkracht werden – bijvoorbeeld de overtuiging dat Irak voor de oorlog in 2003 massavernietigingswapens had – had dat geen corrigerend effect. Integendeel: ze raakten juist méér overtuigd van hun standpunt.

Dat komt, volgens Nyhan, omdat ze de ontkrachting als een aanval ervoeren op wie ze waren. Het succes van Trump, zei Nyhan later tegen website Politico, is dat hij dat goed begrijpt. Hij verkoopt alles als identiteitspolitiek, zodat zijn aanhang hem nog feller zal verdedigen.

Econoom Tyler Cowen vermoedt dat Trump vooral een tactiek toepast die hem als zakenman succes opleverde. Trump loog over Trump Tower in New York, die volgens hem 68 verdiepingen telt. In werkelijkheid telt de toren tien verdiepingen minder. Hij introduceerde geruchten over zichzelf bij de lokale roddelpers.

In zijn boek The Art of the Deal schreef Donald Trump in 1987:

„Mensen willen geloven dat iets het grootst, prachtigst, spectaculairst is. Ik noem het een waarheidsgetrouwe hyperbool. Het is een onschuldige vorm van overdrijving, en een effectieve vorm van promotie.”

Nu hij president is, blijkt dat ook de politiek hier vatbaar voor is.