Alleen regeringslid Willem-Alexander is niet demissionair

• 

  Piet van Asseldonk

  redacteur Koninklijk Huis

De Nederlanders lijken er in deze vakantiedagen niet wakker van te liggen dat ze het al ruim vier maanden zonder volwaardige, want demissionaire, regering moeten stellen. Alleen regeringslid koning Willem-Alexander is niet demissionair.

Als staatshoofd heeft hij de aftredende bewindslieden opgedragen al datgene te blijven verrichten wat zij in het belang van het koninkrijk noodzakelijk achten. De Tweede Kamer heeft daarop een lijst gemaakt met politiek omstreden onderwerpen waar het demissionaire kabinet zich niet mee mag bezig houden.

Ondanks het feit dat hij geen politieke macht heeft, is de koning bij ons lid van de regering. Dat is in westerse constitutionele monarchieën heel uitzonderlijk. Staatsrechtgeleerde Joop van den Berg noemt het in zijn boek Macht verloren, gezag versterkt zelfs "een unieke situatie".

Anders ligt dat in republieken met een gekozen president. Die hebben vaak wel degelijk macht. Soms zelfs heel veel macht. Dat geldt met name voor de presidenten van de Verenigde Staten en Frankrijk.

Artikel 42

We zoomen in op het unieke Nederlandse staatsbestel. De Grondwet, die het nooit over een kabinet, maar steevast over een ministerraad met een coördinerende minister-president als voorzitter heeft, verordonneert in artikel 42: de regering wordt gevormd door de koning en de ministers. In hetzelfde, beroemde en beslissende, artikel wordt daar in één adem aan toegevoegd dat "de koning onschendbaar" is en "de ministers verantwoordelijk zijn".

Dankzij die paar woorden ligt in de praktijk vast dat in ons land de ministers het voor het zeggen hebben, indien en voor zover gestut en gesteund door een meerderheid in het parlement, en dat de koning slechts ceremoniële, van echte macht ontdane taken vervult.

Abusievelijk worden de woorden kabinet en regering nogal eens door elkaar gebruikt. Voor alle duidelijkheid: de regering bestaat uit de koning en alle ministers. Het kabinet bestaat uit alle ministers en alle staatssecretarissen. Staatssecretarissen zijn strikt genomen geen lid van de regering. Zij mogen alleen op uitnodiging en als er onderwerpen uit hun portefeuille aan de orde zijn aan de beraadslagingen van de ministerraad deelnemen.

Kabinet van de Koning

De koning (staatshoofd) daarentegen is wél lid van de regering, maar schuift nooit aan bij de ministerraad. Wél krijgt hij de notulen van de raad. Ter informatie. Voor het contact tussen staatshoofd en de rest van de regering heeft de koning een secretariaat. Dat luistert naar de naam Kabinet van de Koning. Dat is nadrukkelijk geen onderdeel van zijn hofhouding.

Vraag is waarom is vastgelegd de niet gekozen koning lid van de gekozen regering te laten zijn. Dat blijkt niet gedaan om de koning meer statuur of macht te geven, maar juist om hem beter onder ministeriële controle te houden. De geschiedenis heeft geleerd dat Oranjevorsten zich soms buiten de ministers om tot het volk richtten om zo aandacht te krijgen voor hun opvattingen.

Geen breekpunt

Prof. dr. Joop van den Berg waarschuwt er, op grond van deze historische ervaring, voor niet te denken dat bij onenigheid tussen koning en ministers de bevolking bij voorbaat zal kiezen voor de ministers.

Toch zijn er partijen, waaronder het aan de formatietafel zittende D66, die ervoor pleiten de koning uit de regering te halen. Maar een breekpunt in de formatie zal het wel niet worden.