Uitgerekend op de Dag van de Persvrijheid begint Turkije met grootste zaak tegen vrije pers

O bittere ironie. Op de Dag van de Persvrijheid in Turkije, gevierd sinds op 24 juli 1908 in het Ottomaanse Rijk de censuur werd opgeheven, begint in Istanbul het belangrijkste strafproces tegen de persvrijheid sinds de mislukte staatsgreep een jaar geleden. Zeventien journalisten en bestuurders van de krant Cumhuriyet staan maandag terecht wegens het steunen van terroristische organisaties.

Te vieren valt er dus weinig, vinden mensenrechtenorganisaties. Zij zien het proces als een aanval op een van de laatste bastions van de onafhankelijke pers in Turkije. 'Het is de grootste klap voor de persvrijheid tot nu toe', zegt Johann Bihr van Reporters Without Borders (RSF).

De verdachten kunnen gevangenisstraffen krijgen oplopend tot 43 jaar. Voor de bekendste van de zeventien, oud-hoofdredacteur Can Dündar, is dit de vierde zaak waarin hij, tegelijkertijd, wordt vervolgd. Dündar heeft zijn berechting niet afgewacht en verblijft in zelfverkozen ballingschap in Duitsland. Elf andere verdachten zitten in voorarrest, de meesten sinds negen maanden.

Oudste kwaliteitskrant

Cumhuriyet is een instituut in Turkije. De oudste kwaliteitskrant van het land werd in 1924 opgericht door een vertrouweling van vader des vaderlands Kemal Atatürk. De krant heeft altijd een centrum-linkse, sterk seculiere inslag gehad. Vooral onder de regering van de AK-partij werd een kritische koers gevaren.

De afgelopen jaren bracht Cumhuriyet tal van verhalen die de autoriteiten in verlegenheid brachten. Een geruchtmakend artikel over een vermeende wapenzending van de inlichtingendienst MIT aan jihadisten in Syrië leidde, al maanden vóór de couppoging, tot een aanklacht tegen toenmalig hoofdredacteur Dündar.

Wegens het onthullen van staatsgeheimen werd hij samen met verslaggever Erdem Gül veroordeeld tot vijf jaar celstraf. Het hoger beroep loopt. In een tweede zaak rond de wapenzending is Dündar aangeklaagd wegens het helpen van de 'terroristische organisatie' van prediker Fethullah Gülen (door de Turkse regering aangeduid met FETO).

Solidariteitsactie

De derde aanklacht tegen Dündar betreft diens deelname aan een solidariteitsactie voor de verboden Koerdische krant Özgür Gündem. Hij was een van de vijftig journalisten die zich symbolisch voor één dag tot hoofdredacteur van de krant lieten benoemen.

De rechtszaak die vandaag begint in Istanbul betreft alleen de vierde aanklacht, die wegens het via de nieuwskolommen van de krant verspreiden van de boodschap van terreurgroepen. De openbaar aanklager heeft al gezegd dat de 56-jarige Dündar de belangrijkste aanstichter is.

Volgens de aanklacht heeft Cumhuriyet sinds 2013 (het jaar dat het tot een openlijke breuk kwam tussen Gülen en de AKP) opgetreden als 'beschermer en spreekbuis' van de Gülenbeweging. Dündar zou na diens aantreden als hoofdredacteur in 2015 een 'radicale wijziging' van de redactionele koers hebben doorgevoerd. Voortaan steunde de krant niet alleen de gülenisten, maar ook de Koerdische PKK en het links-radicale Revolutionair Volksbevrijdingsleger (DHKP/C), een organisatie met een reeks moordaanslagen op haar naam. Onder Dündar 'werd Cumhuriyet praktisch de hoeder van de drie terroristische organisaties', aldus de aanklacht.

Kwaad daglicht

Nieuwsverhalen in de krant zouden hebben gediend om FETO, PKK en DHKP/C te portretteren als 'legitiem en sympathiek'. Hun leiders werden geciteerd met oproepen tot geweld. Anderzijds, aldus nog steeds de aanklacht, werd alles in het werk gesteld om de Turkse staat en de regering van president Recep Tayyip Erdogan in een kwaad daglicht te stellen en af te schilderen als gewelddadig.

Tot de prominente aangeklaagden behoren naast Dündar de huidige hoofdredacteur, Murat Sabuncu, columnist Kadri Gürsel en cartoonist Musa Kart. Gürsel is ook hoofd van de Turkse afdeling van het in Wenen gevestigde International Press Institute.

Volgens de bestuursvoorzitter van de krant, Orhan Erinç, is er behalve de krantenknipsels 'geen snipper bewijs' dat hen in verband kan brengen met strafbare feiten. 'Deze aanval is louter politiek gemotiveerd. Het is de bedoeling Cumhuriyet volledig te elimineren.'

Cumhuriyet zal lang niet de eerste Turkse krant zijn die dat lot treft. Sinds de mislukte staatsgreep zijn bijna 50 kranten verboden, naast vele tientallen tijdschriften, tv-zender en uitgeverijen. Ongeveer 160 journalisten zijn gedetineerd. 'Turkije is 's werelds grootste gevangenis voor journalisten', zegt Bihr.

Façade

Het hoofd Centraal Azië van Reporters Without Borders zal vandaag in Istanbul het proces bijwonen, samen met andere vertegenwoordigers van internationale journalistenorganisaties. Bihr zat ook bij eerdere processen tegen journalisten op de publieke tribune. 'Alles leek normaal te gaan en de rechters gedroegen zich zo op het oog correct. Maar het is natuurlijk een façade.'

Ook de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht staat in Turkije ernstig onder druk. Een kwart van de rechters en aanklagers is sinds vorig jaar juli ontslagen en waarschijnlijk vervangen door magistraten die de AKP-regering vriendelijk gezind zijn.

Op 31 maart werden 21 journalisten die zouden hebben behoord tot de media-afdeling van de Gülenbeweging na zeven maanden voorarrest op vrije voeten gesteld door een rechtbank in Istanbul. Binnen enkele uren na de uitspraak echter diende de hoofdaanklager in Istanbul een nieuwe aanklacht in wegens een 'poging de regering van Turkije omver te werpen'. De journalisten bleven vastzitten. De drie rechters werden geschorst.

Door de golf van repressie leven kranten en andere media in Turkije die nog niet gesloten zijn in een sfeer van angst. Journalisten kunnen ten prooi vallen aan zelfcensuur. Velen geven openlijk toe dat ze zeer goed uitkijken wat ze schrijven.

Cumhuriyet heeft de naam onbevreesd te blijven opereren, maar zelfs het vlaggenschip van de vrije pers in Turkije moet op zijn tellen passen. De krant, met een oplage van circa 50 duizend, verkeert ook economisch in zwaar weer. Het aantal advertenties is dramatisch gedaald. Volgens mensenrechtenorganisaties zet de overheid adverteerders onder druk niet in zee te gaan met kritische kranten en tijdschriften. Cumhuriyet heeft de abonnementsprijs moeten verhogen. Lezers zijn opgeroepen de krant financieel extra te steunen.