"Ik denk dat we inmiddels wel kunnen stellen dat het kalifaat als staatsexperiment mislukt is", stelt buitenlandexpert Hans Wurzer van kennisinstituut Clingendael zonder enig voorbehoud.
"Het motto waarmee Al-Baghdadi in 2014 de jihad uitriep, was standhouden en uitbreiden. Dat is allebei niet gelukt: het territorium is netto alleen maar geslonken. Het was ook wel een zeer ambitieus plan om een eigen staat te creëren, compleet met regering, administratie en eigen rechtsspraak."
Dit betekent overigens niet dat Islamitische Staat helemaal van de kaart gaat verdwijnen. "De organisatie gaat weer terug naar de deels ondergrondse cellenstructuur", voorspelt Wurzer. "Je ziet nu al dat sommige hardliners zich verspreiden naar de tribale gebieden in de grensregio’s van Irak en Syrië. Hier bevinden zich nog heel veel soennitische stammen die nog steeds een vruchtbare bodem vormen voor het gedachtengoed van IS."
Machtsevenwicht
Ook expert Jan Jaap de Ruiter van Tilburg University is niet heel positief gestemd over wat er na de val van Mosul en Raqqa gaat gebeuren in het gebied. Hij voorspelt nog een laatste slag om het bolwerk Deir Ezzor, ten noordoosten van Damascus.
"Maar daarna is het heel interessant wat er gebeurt met het machtsevenwicht als de factor IS buitenspel is gezet", analyseert hij. "Wat gebeurt er bijvoorbeeld met de Koerden? Je ziet nu al dat zij hun gebied in het noorden van Syrië aan het uitbreiden zijn. En de geallieerden moeten de Koerden eigenlijk belonen voor hun aandeel in de strijd tegen IS. Maar dat is iets dat de Turken nooit zullen toestaan."
America first
De kans dat de Amerikanen de Koerden blijven steunen als de grote IS-bolwerken zijn gevallen, is nihil, vermoedt De Ruiter. "America first - dus zodra Donald Trump aan zijn achterban kan verkopen dat IS is verslagen, trekt de VS zijn handen weer van het gebied af. Dan heeft president Assad vermoedelijk weer vrij spel, gesteund door de Russen en de Turken."
Dit betekent niet alleen dat de Koerden het kind van de rekening zijn, maar ook de Syrische bevolking. "Vergeet niet dat de hele oorlog begon met de opstand tegen Assad. De bevolking heeft een paar maanden van de vrijheid kunnen genieten, totdat Islamitische Staat zich meldde en het kalifaat uitriep."
De harde kern van de terreurorganisatie zal zeker niet berusten in de nederlaag, voorspelt Clingendael-expert Wurzer. "Er zullen in het gebied zeker aanslagen gepleegd blijven worden, zoals dat bijvoorbeeld in Irak de afgelopen jaren al het geval was. Maar het zullen geen grote gecoördineerde aanvallen meer zijn: de tijd dat IS in grote colonnes met veel militair vertoon door de straten reed, zijn voorbij."
Aantrekkingskracht
De aantrekkingskracht van het gedachtengoed is voor bepaalde groepen, zoals opportunisten of pragmatici, verdwenen. "Maar zo lang er groepen zijn die door machthebbers gemarginaliseerd worden of zolang groepen burgers zich uitgesloten voelen, zijn er mensen die hun toevlucht nemen tot terreurorganisaties als Al-Qaeda of IS."
Aanhangers zullen de afgelopen drie jaar gaan idealiseren
Overigens zijn er zeker voorbeelden te noemen van gebieden in bijvoorbeeld Noordoost-Syrië waar Arabieren en Koerden wel vruchtbaar samenwerken in stads- of streekraden. "Maar dat evenwicht blijft heel fragiel. Terreurgroepen zijn ook heel goed in het opstoken van bepaalde brandhaarden, bijvoorbeeld door aanvallen uit te voeren op heiligdommen van minderheden en daarna te kijken wat voor effect dat heeft."
Mythevorming
Ditzelfde probleem blijft Europa kwellen, dat voorlopig ook nog niet van de aanslagen door IS-sympathisanten af zal zijn, vreest arabist De Ruiter.
"Radicalisering is heel lastig tegen te gaan", stelt hij. "Ook hier gaat het vaak om jongeren die zich gemarginaliseerd voelen. Dat is een probleem waarvoor ook de Europese politiek geen hapklare oplossingen heeft. Fundamentalisme gaat om wat men voelt en gelooft, niet om wat men denkt. Daar valt dus ook niet tegen op te debatteren."
De Midden Oosten-expert vreest zelfs dat er een soort mythevorming gaat ontstaan rond Islamitische Staat. "Aanhangers zullen de afgelopen drie jaar gaan idealiseren", denkt hij.
"Wij westerlingen kunnen ons dat moeilijk voorstellen. Maar alle gestorven IS-strijders zijn martelaars geworden: ze hebben hun leven gegeven voor de goede zaak, wat in hun eigen perceptie het hoogst haalbare is. Volgens hun eigen ideologie kúnnen ze eigenlijk nooit verliezen. Daarom is een terreurorganisatie als deze eigenlijk nooit helemaal uit te roeien."