We spraken de imam die strijdt voor een liberale islam

Seyran Ateş is advocaat, feminist, moslim - én imam. Deze maand opende zij een moskee in Berlijn waar een liberale vorm van de islam wordt gepraktiseerd die mannen en vrouwen gelijk behandelt. Dit betekent ook dat mannen en vrouwen samen zullen bidden in de moskee; daar is speciaal een ruimte voor gecreëerd.

Bij de opening van de moskee valt het grote mediacircus nog het meest op. Tientallen journalisten zijn bijeengekomen om de persconferentie bij te wonen – en die wordt goed ontvangen. De moskee zelf is verdeeld over een aantal ruimtes van een protestantse kerk, in de tuin en op de bakstenen gevel groeien rozenstruiken. Om bij de gebedsruimte te komen loop je drie verdiepingen omhoog, langs de protestantse belijdenis-ruimte. In deze kerk leven twee godsdiensten letterlijk naast elkaar.

Maar voor Seyran Ateş mag niet alles ten koste gaan van deze harmonie. In haar boek Selam, Frau Imamin heeft ze harde kritiek op de fundamentalistische stromingen binnen de islam. Dit maakt haar niet erg geliefd en ze wordt zelfs zo nu en dan met de dood bedreigd. Ateş (54 jaar) sprak met ons over 'genderapartheid' in feminisme en het feit dat het dragen van hoofddoeken niet wordt begrepen. Ook legt ze uit waarom ze wil dat de moslimgemeenschap afstand doet van terreuraanslagen.

Broadly: Wat is een liberale islam precies?
Seyran Ateş: Liberaal betekent dat je veel meer kijkt naar het leven nu en niet alleen naar het hiernamaals. Het betekent dat je de wereld niet alleen verdeelt in halal en haram en al helemaal niet dat je een onderscheid maakt tussen goede en slechte mensen en gelovigen en ongelovigen. Wij vinden het belangrijk dat gendergelijkheid wordt besproken; dat een vrouw net zoveel waard is en gelijke rechten moet hebben in de samenleving. Dit betekent dat wij samen bidden in een ruimte; mannen en vrouwen zijn niet gescheiden. We staan daar veel meer voor open dan het overgrote deel van moslims.

U kunt natuurlijk niet generaliseren, maar hoe conservatief is de islam in Duitsland?
Men kan inderdaad niet generaliseren, maar vluchtelingen die kort geleden hierheen zijn gekomen zeggen dat de moskeeën in Syrië liberaler zijn dan de meeste hier in Duitsland. In Syrië wordt er in moskeeën slechts gebeden, hier wordt ook politiek beoefend. De islam die hier vooral wordt onderwezen is voor een deel conservatiever dan in islamitische landen zelf.

U noemt uzelf feminist. Denk je dat het verschil maakt als je jezelf moslimfeminist noemt?
Ik moet er geen 'moslim' voor zetten. Ik ben feminist, ik ben Seyran, ik ben moeder, ik ben advocaat. Ik heb zoveel identiteiten. Maar zodra ik een moskee instap ben ik een moslim. Daar richt ik me alleen tot God en gaat het me alleen om de religie en de nabijheid van God. Ik wil me daar alleen mens voelen, en niet 'feminist.'

Dat klinkt als iets wat ik vaker heb gehoord uit de mond van andere feministen die ook moslim zijn. Is er iets wat je graag zou willen zien van andere niet-islamitische feministen? Wellicht dat religie niet meer zo een prominente plek heeft of dat er meer wordt samengewerkt?
In alle samenlevingen bestaan er verschillende ideeën over feminisme en zijn er verschillende manieren waarop er over wordt gesproken. Vooral onder genderactivisten is er veel steun voor hoofddoeken en boerka's. Zij ondersteunen achterhaalde ideeën rondom vrouwen. Het is erg lastig dat genderapartheid binnen de moslimgemeenschap wordt gesteund door feministen die geen moslim zijn.

Dat irriteert mij persoonlijk, omdat ik heel goed weet dat hoewel deze vrouwen strijden tegen traditionele rolpatronen binnen hun eigen gemeenschap ze solidariteit tonen voor hoofddoekdragende vrouwen. Dat vind ik een koloniale, oriëntalistische en zeer arrogante manier van denken. "In onze samenleving gelden universele mensenrechten, maar culturen verschillen en deze vrouwen willen het zelf, en dat begrijpen wij." Met zulke belachelijke argumenten wordt de discussie verdraaid.

Ik weet zeker dat deze vrouwen zouden protesteren als tientallen katholieke of protestantse ouders op het idee kwamen om hun dochters alleen met kappen en lange jurken naar school te sturen. Ze hanteren dus een dubbele standaard.

Het woord 'genderapartheid' horen we vaak bij u terug. Kunt u uitleggen wat u daarmee bedoelt?
In islamitische huishoudens is er nog steeds sprake van een duidelijke, klassieke scheiding. Als er zowel mannen als vrouwen aanwezig zijn, gaan mannen in de mannenruimte zitten en vrouwen in de vrouwenruimte. In de meeste moskeeën is er een grote gemeenschappelijke ruimte voor de mannen en een aangrenzende kamer voor de vrouwen. Als er slechts één kamer is, zitten de mannen voorin en de vrouwen achterin. Ik vind dat een vorm van genderapartheid.

In een interview zei u: "Er zijn vrouwen die een hoofddoek dragen en tegelijkertijd heftige make-up, met een mond als een soort vagina, en ook nog eens strakke kleren eronder – dat zou ik nooit doen (…) Dit is in strijd met datgene waar een hoofddoek voor staat." Mogen vrouwen met een hoofddoek er geen mooie kleding, make-up en sieraden bij dragen?
Absoluut. Het doel van een hoofddoek is juist dat je niet te veel opvalt voor het andere geslacht. Vrouwen die een hoofddoek en daarbij mooie kleding dragen, doen dat om de aandacht van mannen te trekken. Dan valt die religieuze dimensie dus weg. Gebeurt dit in Duitsland?
Overal ter wereld. Er zijn imams die deze vrouwen "gesluierd naakt" noemen. Ze maken gebruik van een religieus symbool, maar dragen het niet op de manier waar het voor staat. Ze gebruiken het als sieraad.

In sommige landen is het verplicht om je te bedekken. Ik vraag me af of dit een manier is voor die vrouwen om deze opgelegde regels te omzeilen.
De vrouwen die u beschrijft – de met extreem veel make-up en die extreem gekleed zijn in het westen – kunnen niet worden vergeleken met Iraanse vrouwen die in protest gaan. Zij strijden voor elk stukje haar wat ze kunnen laten zien. Eigenlijk zouden al die tolerante westerse feministen een jaar in Iran, Afghanistan of Pakistan moeten wonen, voor ze weer wat te zeggen hebben over islamitische vrouwen die zichzelf bedekken.

Dit is een interessante, en voor velen, provocerende claim.
Tuurlijk, ik wil graag provoceren. Ik voel me verraden door deze feministen. Niet alleen ik, maar de hele islamitische wereld waar vrouwen zich verzetten tegen deze bedekking voelt zich zo. Deze vrouwen voelen zich verraden door westerse vrouwen die deze patriarchale, ouderwetse traditie steunen.

Is het voor u theoretisch of praktisch gezien mogelijk dat een vrouw een hoofddoek draagt en tegelijkertijd geëmancipeerd is?
Natuurlijk. Zulke vrouwen hebben we in onze gemeenschap. Als een vrouw de keuze krijgt in haar jongere jaren zelfstandig beslissingen te nemen en vervolgens voor die combinatie kiest, is dat prima. Maar als er sociale druk van buitenaf is, als het wordt bepaald door een man; daar verzet ik me tegen. Als de hoofddoek zo veel belangrijker is dan de vijf zuilen van de islam, als vrouwen dit alleen beschouwen als feministisch thema– dan is het wat mij betreft een politiek en geen religieus debat.

Wat zeg je tegen mensen die eisen dat moslims zich distantiëren van terroristische aanvallen?
Sinds 11 september 2001 is daar geen discussie meer over mogelijk, vind ik. Ik distantieer me ervan en dat moeten we allemaal doen. Als we zeggen dat er een zwijgende meerderheid is die vredelievend is, dan wil ik die ook zien. Als we onszelf niet zichtbaar maken, dan mogen we ook niet klagen dat er vooroordelen zijn. De mens is niet alleen verantwoordelijk voor wat hij doet, maar ook voor wat het niet doet – dus zullen we ons moeten distantiëren. Dat doe ik niet omdat dat van mij wordt geëist, het komt uit mijzelf. Ik doe het omdat ik me zorgen maak over mijn geloof.

Dat is nogal een omstreden advies in Duitsland.
Ja natuurlijk, maar kijk maar eens wie zich daartegen verweert. Wie wil zich er niet van distantiëren? De conservatieven.

Hoe bedoelt u?
Ik heb daar geen antwoord op, dat zult u bij hen moeten navragen.