Paul Brill: Van Merkel hoef je op militair terrein geen krachtig leiderschap te verwachten

Bij een lieu de mémoire, waar zich een historische gebeurtenis heeft voltrokken, denk je al snel aan een plek van grote voornaamheid. Dat valt in de praktijk nogal eens tegen. Vorig jaar bezocht ik het hotel waar in november 1995 werd onderhandeld over het veelgeroemde Verdrag van Dayton, dat een einde maakte aan de oorlog in Bosnië. Dit is bepaald geen accommodatie waar je graag langer blijft dan strikt noodzakelijk is.

Gaat een Beierse biertent de geschiedenis in als de plaats waar Angela Merkel het westerse bondgenootschap met zijn illustere staat van dienst ten grave heeft gedragen? De vele zwaarmoedige reacties op de toespraak die ze daar een week geleden heeft gehouden, doen denken dat dit inderdaad het geval zou kunnen zijn. Maar misschien is het verstandig om publicatie van het reeds opgestelde overlijdensbericht nog even uit te stellen.

Niet dat de omineuze woorden van de bondskanselier over de verwijdering tussen Amerika en Europa moeten worden gezien als een oprisping die even snel in de vergetelheid raakt als de Duitse bijdrage aan het Eurovisie Songfestival. Het lijdt geen twijfel dat de Atlantische alliantie ernstige scheuren vertoont. Die ontwikkeling is niet van gisteren. Onder president George W. Bush deden zich al de nodige spanningen voor en zijn opvolger Barack Obama liep bepaald niet over van geestdrift voor de Europese bondgenoten, die op hun beurt klaagden over weifelmoedigheid in Washington.

Maar dat was allemaal kinderspel vergeleken met het spoor van politieke vernieling dat Donald Trump in vier maanden tijd heeft getrokken door de Atlantische constellatie. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft Moskou, van Stalin tot Poetin, één strategisch doel consequent nagestreefd: het uit elkaar spelen van (West-)Europa en de Verenigde Staten. Het is zeventig jaar lang niet gelukt. Maar met dank aan president Trump, die als kandidaat al afstand nam van het collectieve verdedigingsbeginsel van de Navo en tijdens zijn recente bezoek aan Brussel extra voeding gaf aan de twijfels over de Amerikaanse verbondenheid met Europa, is Russisch succes dichterbij dan ooit.

Er schuilt enige (bittere) ironie in het feit dat dit gebeurt onder het bewind van de Oost-Duitse domineesdochter Merkel, wie de liberale democratie zeer ter harte gaat en die onmiskenbaar in de traditie staat van Konrad Adenauers Westbindung. Dat is geen vanzelfsprekendheid in de Duitse politiek. Vooral binnen de SPD is menigeen ontvankelijk voor de notie van Equidistanz: Duitsland in een tussenpositie op gelijke afstand van de VS en Rusland. Voor iemand als ex-bondskanselier Gerhard Schröder mag de afstand tot Rusland zelfs het kortst zijn, een gezindheid waarvoor hij vanuit Moskou rijkelijk is beloond.

De Duitse publieke opinie is ook ruim bemeten met gemengde gevoelens over de Atlantische solidariteit. Veel Duitsers zien de Amerikaanse chloorkip als een groter gevaar dan de Russische Iskander-raket. Nergens in Europa is de bereidheid om een bondgenoot te hulp te schieten bij een Russische aanval zo gering als in Duitsland: in een vorige maand gehouden peiling zei 53 procent nee tegen de bijstandsplicht (tegen 40 procent ja). Ter vergelijking: in Frankrijk zei 53 procent ja tegen 43 procent nee; in Nederland zelfs 72 tegen 23 procent.

Natuurlijk is het logisch en goed dat Europa minder zwaar gaat leunen op Amerika als beschermheer. Maar een geloofwaardig veiligheidsbeleid vereist niet alleen een aanzienlijke verhoging van de defensiebudgetten, het vergt ook en vooral de politieke wil om een afschrikkingsmacht op te bouwen die zich kan meten met Ruslands militaire potentieel en van Teheran tot Peking ontzag inboezemt. Van Duitsland is op dit punt vooralsnog geen krachtig leiderschap te verwachten - dat trouwens ook niet door alle Europeanen evenzeer verwelkomd wordt.

Merkel worden vaak verheven eigenschappen toegedicht, maar ze is niet in de laatste plaats een slim en realistisch politicus. (Je kunt erover twisten of het 'Wir schaffen das' de uitzondering is of dit juist bevestigt.) De Beierse biertentrede moet dan ook vooral in binnenlands-politiek licht worden gezien: in één klap heeft ze Martin Schulz en zijn SPD van een profijtelijk verkiezingsthema beroofd. Maar verder zal ze beseffen dat je zonder nieuw schoeisel een oude schoen beter nog niet kunt weggooien. Zelfs als Trump er de veters uit gehaald heeft.

Reageren? p.brill@volkskrant.nl