Alle wegen leiden naar Peking

‘En dáár komt de snelweg van West-China naar Europa. Begin volgend jaar kan je van hier doorrijden naar Rotterdam, is maar 10.000 kilometer”, grijnst Guo Jianbin, de op een na hoogste partijfunctionaris in Horgos in de Chinese provincie Xinjiang. Hij wijst naar de eens lege steppewegen, waar nu het spoor naar Europa glanst in de middagzon, een nieuwe stad verrijst en industrieterreinen worden aangelegd.

Meer dan 2000 jaar geleden kampeerden hier, bij de oversteekplaatsen in de rivier de Ili, de karavanen van de Chinese en Arabische Zijderoute-handelaren. Al velen eeuwen geleden raakten de nederzettingen bedolven onder het zand. De enige kamelen zijn van koper en vormen samen met een paar herders een standbeeld in het zwaar bewaakte niemandsland tussen China en Kazachstan.

Een ijzeren muur van hekken, prikkeldraad en zwaarbewapende, ijskoud kijkende soldaten, scheidt hier Chinees Horgos van Kazachstaans Khorgos. Alleen in de afgeschermde zone, een bizarre gevangenis met tientallen winkelcentra waar het duurste bont, de nieuwste Gucci-tassen en Rolexen te koop zijn, kunnen Kazachen en Chinezen elkaar vrijelijk ontmoeten.

Horgos en Khorgos vormen samen een van de schakels in het nieuwe Chinese ‘Eén Gordel, Eén Weg’-project, het grootste ontwikkelingsprogramma in de economische geschiedenis van Azië en volgens sommige economen zelfs van de wereld (zie kader). Khorgos/Horgos heet een parel in die ‘gordel’ te zijn, want het is een van 900 projecten in Centraal- en Zuid-Azië, Afrika en Oost-Europa die door China worden gefinancierd en vaak ook worden gebouwd.

Al meer dan 1.000 miljard dollar hebben Chinese ontwikkelings- en staatsbanken gereserveerd voor de modernisering van de infrastructuur in de noordelijke en zuidelijke buurlanden en in Afrika en het Midden-Oosten. Daarvan is in 2015 en 2016 al 90,4 miljard dollar uitgegeven aan de aanleg van spoorwegen, havens, kerncentrales, vliegvelden en olie- en gasleidingen.

Talrijke projecten, zoals de spoorlijn van China naar Laos, havens en een kerncentrale in Pakistan en de pijpleidingen van Kazachstan naar China zijn al in volle gang of opgeleverd.

Marshallplan voor Azië

De Nederlandse ex-Wereldbank-econoom Louis Kuijs, werkzaam bij Oxford Economics in Hongkong, snapt goed waarom ‘Eén Gordel, Eén Weg’ het Chinese Marshallplan voor Azië wordt genoemd. „Het is zelfs vele malen groter dan het Marshallplan waarmee de VS na de oorlog Europa opbouwde. Het gaat zeker voor groei zorgen in ontwikkelingslanden als de projecten goed bestuurd worden”, denkt Kuijs, die al vele jaren in China werkt en het onderscheid kan maken tussen partijpropaganda en droge feiten.

Als het tempo van Guo Jianbin en zijn teams in Horgos maatgevend is, dan krijgen de Centraal- en Zuid-Aziatische economieën de komende tien jaar een zeer krachtig elixer toegediend. In amper drie jaar heeft Guo een stad gebouwd voor inmiddels 30.000 bouwvakkers, handelaren, vervoerders, partijbazen, politiemannen en soldaten en hun families. Over enkele jaren wonen „in het Chinese Dubai” 200.000 mensen.

Aan Chinese zijde van de grens rukken de asfalteerders van de zesbaanse weg naar Europa langzaam op en in de verte, in de provincie Almaty, naderen de Kazachstaanse wegwerkers met zware Chinese grondverzetmachines en vrachtwagens. Rechts glanst het spoor dat China verbindt met West-Europa (via Rusland) en het Midden-Oosten (via Iran naar Turkije) in de middagzon. Het Chinese Horgos dijt dagelijks uit met nieuwe appartementengebouwen, kantoren en hotels van glas en marmer. Op de industrieterreinen verrijzen de grootste robotfabrieken van het land; ruimte is, net als kapitaal, hier geen probleem.

Het Kazachstaanse Khorgos is nog niet meer dan een haveloos gehucht, maar beschikt inmiddels wel over een „droge haven” met opslagruimte voor 500.000 containers. De containers worden met reusachtige kranen overgeladen van Chinese wagons met een wielbreedte van 1435 millimeter op Russische wagons die 82 millimeter wijder zijn, een erfenis van het Russische Rijk.

Plannen voor een paardenracebaan, een winkel- en uitgaanscentrum en sportfaciliteiten bestaan alleen nog op hoogglanzend papier. Met de bouw van fabrieken op een 5000 hectare groot industrieterrein wordt binnenkort begonnen dankzij een investering van 5 miljard dollar van de Chinese provincie Hubei. De Chinese fabrieken die hier gaan produceren hoeven geen belastingen en geen importheffingen op bouwmaterialen te betalen en kunnen straks vrijelijk hun producten afzetten in de Euraziatische Douane Unie van president Poetin.

De internationale scepsis over ‘Eén Gordel, Eén Weg’ is snel aan het wegebben. Het besef dat het niet om Chinese „opiumdromen” gaat, zoals een Japanse commentator sneerde, is ook doorgedrongen tot de EU en de wereld van pensioenfondsen, verzekeringsbedrijven en investeringsfondsen. Nederlandse exportbedrijven zijn zeer geïnteresseerd geraakt.

Hoog tijd voor een grote internationale bijeenkomst, moet president Xi Jinping, wiens staf de centrale leiding heeft over ‘Eén Gordel, Eén Weg’, gedacht hebben. Hij heeft alle deelnemende landen en internationale financiële instellingen uitgenodigd zondag in Peking bij elkaar te komen. En zij namen de uitnodiging graag aan, want anno 2017 leiden alle wegen naar Peking. Nederland is slechts op ambtelijk niveau present op de grootste topconferentie ooit gehouden in China. Dat heeft in China bevreemding gewekt.

„Wij willen letterlijk en figuurlijk alle stenen op de weg opruimen. Landen zouden zich niet moeten opstellen als de tolpoorten van de wereldeconomie”, oreert Guo (58). Hij trekt hard van leer tegen protectionisten en verdedigt de zegeningen van de wereldhandel, net als zijn hoogste baas Xi Jinping. De rolverwisseling van communist naar kapitalist gaat hem niet moeilijk af.

Of ik op de Europa-boulevard in Horgos de borders met rode en gele tulpen heb gezien, vraagt de communist die gekleed is in het bewust sobere tenue de ville (zwart jack, wit overhemd, zwarte broek) van een hoog geplaatste partijfunctionaris. „Tulpen groeien recht omhoog, met de bloem naar de zon en de hemel. Dat willen wij ook in economisch opzicht bereiken met het Gordel-en Weg-project”, zegt Guo gepassioneerd. Hij staat erop zijn „nieuwste bron van trots” te laten zien en snelt vooruit in zijn dienstauto, een zwarte Audi 6. Het blijkt om een kathedraal-hoog douanegebouw voor het toekomstige wegverkeer te gaan. Het is een roomkleurig gedrocht dat associaties oproept met Chinese paleizen en Egyptische piramides. In zekere zin staat het gebouw symbool voor China’s verstrekkende ambities.

Lees ook: De nieuwe Zijderoute naar China is van staal

Ook politieke invloed

Xi Jinpings ‘Eén Gordel, Eén Weg’ is gebaseerd op de eenvoudige vaststelling dat het tijdperk van onstuimige groei in China zelf zijn einde nadert. Toekomstige groei moet komen uit nieuwe afzetgebieden voor de overvloed aan Chinese producten en technologieën (treinen, vliegtuigen, chips, robots, kerncentrales). Probleem voor China is dat in omringende Centraal-Aziatische en Zuid-Aziatische landen de infrastructuur onderontwikkeld is en deze ontwikkelingslanden niet in staat zijn zelf nieuwe netwerken te bouwen. Dat geldt ook voor Afrika.

„Door daar grootschalig te investeren creëert China groei. Ik moet zeggen dat de logica erg overtuigend is. We zien dat al gebeuren in Pakistan, waar China macro-economisch gezien goede resultaten boekt”, aldus econoom Louis Kuijs. Uiteraard kan er nog van alles misgaan, maar daar weten Chinese bestuurders na 35 jaar ontwikkeling van het moederland wel mee om te gaan, denkt hij.

Natuurlijk heeft China ook politieke oogmerken. Met de investeringen groeit de invloed van China in Azië en worden buurlanden in Chinese sferen gezogen. Ten koste van de VS, dat spreekt. De bedoeling van de grote top in Peking is de zorgen over oprijzend, assertief China weg te masseren, vooral bij de buurlanden met claims in de Zuid-Chinese Zee én bij Rusland.

Uitgekeken wordt naar de reactie van de Russische leider Poetin, die heeft moeten toezien hoe China inmiddels de grootste investeerder is geworden in Centraal-Azië, zijn achtertuin. Veel weerwerk kan Poetin, die over een zwaar verzwakte economie gaat, Xi trouwens niet bieden.

De Chinese investeringen in de noordelijke buurlanden hebben niet alleen economische oogmerken. In ruil verwacht China, behalve grote orders voor Chinese bouwbedrijven, ook actieve hulp bij het bestrijden van terrorisme.

China is bevreesd voor de terugkeer van Oeigoerse, Kazachstaanse en Kirgizische IS-jihadisten uit het Midden-Oosten naar Xinjiang. De provincie beslaat eenvijfde van Chinees grondgebied en is inmiddels omgebouwd tot een fort met duizenden checkpoints en militaire kampementen. Op het dak van een vijfsterrenhotel in aanbouw in Horgos staan zelfs sluipschutters. Het paspoort van een West-Europese bezoeker wordt veelvuldig en argwanend bestudeerd en de stempels worden op echtheid bevingerd. Vrij reizen is zeker voor niet-Han-Chinezen onmogelijk geworden.

„De situatie in Xinjiang is gespannen en wij willen iedereen een gevoel van veiligheid geven”, erkent partijbaas Guo. Hij weet dat er geen Chinese investeerder zijn kant uit komt als er niet op iedere hoek een politiepost staat en het leger niet zichtbaar patrouilleert, dag en nacht.

De lokale bevolking behoort tot de Oeigoerse minderheid die door de Han-Chinezen na een grote reeks aanslagen diep wordt gewantrouwd. De islamitische Oeigoeren mogen hier geen lange baarden dragen; sluiers, hoofddoeken en nikabs zijn streng verboden. Bij iedere moskee staat politie. Oeigoeren die zich niet aan de kledingvoorschriften houden, wacht verbanning uit de regio of, erger nog, de gevangenis.

Aan de Kazachstaanse zijde van de grens, bereikbaar na vijf uur wachten op de terugkeer van lunchende douaniers, zijn het juist de Chinezen die zorgen baren. „Zij lachen vriendelijk naar je, terwijl ze tegelijkertijd je baan stelen”, zegt Nusel Zhanat, uitbaatster van een hotelletje in Zharkent. Het stadje, op veertig kilometer van de grens, is blijven steken in de tijd van de Sovjet-Unie, zo slecht zijn de wegen, zo sjofel zijn de mensen gekleed. Zeker vergeleken met modern China. Drie avontuurlijke studenten uit Peking die naar Moskou liften, worden door haar hoogst onbeschoft behandeld.

Bij Khorgos Gateway, het bedrijf dat de containers van oost naar west en omgekeerd overlaadt, hoeven Chinese investeerders daar niet bang voor te zijn. „Wij rollen de rode loper voor hen uit, zij zijn zeer welkom, wij hebben hen hard nodig voor de ontwikkeling van onze speciale economische zone”, zegt Asset Seisenbeck, commercieel directeur, die na zijn studietijd (financiële economie) in Shanghai, vloeiend Chinees spreekt.

Hij heeft eerder die dag bestuurders van de provincie Jiangsu rondgeleid die hier ook fabrieken gaan bouwen. „Zij zijn net zo welkom als de containers met kindervoeding van FrieslandCampina”, zegt de jonge Kazachstaanse manager. Hij heeft al gehoord dat het Nederlandse bedrijf binnenkort beslist om ook het spoor – goedkoper dan vliegen en sneller dan de boot – naar China te gaan gebruiken om Friso-kindervoeding in een dag of twaalf van de Nederlandse fabrieken naar de metropolen Chengdu en Chongqing in West-China te vervoeren. „Laat ze maar komen, wij zijn hier in de steppe dag en nacht open”, zegt hij wervend.

Naschrift 20 september 2017: Uit intern onderzoek bleek dat NRC niet kan instaan voor de journalistieke integriteit van dit verhaal. Lees hier meer informatie.