Einde sociaaldemocratie: 'Amsterdam straks alleen nog voor de rijken'

Een Oostenrijks wetenschappelijk tijdschrift publiceert binnenkort een themanummer met de titel 'Ende der Sozialdemokratie'. Politiek historicus Harm Kaal van de Radboud Universiteit heeft de twijfelachtige eer er een artikel voor te mogen schrijven.

Droogjes: "Ik vermoed dat er de komende tijd heel veel themanummers over sociaaldemocratie zullen verschijnen." Kaal heeft er al een plank voor leeggeruimd.

Golfbewegingen
Is dit het eind van de sociaaldemocratie? Kaal: "Als historicus hoor ik te zeggen dat ik geen glazen bol heb. Maar er zijn altijd golfbewegingen. In Groot-Brittannië was er ook een tijd dat het leek dat de conservatieven nooit meer een meerderheid zouden halen omdat Labour zo groot was. Nou, dat is wel weer gebeurd."

Maar nu in het ene na het andere land sociaaldemocratische partijen een verkiezingsnederlaag lijden, is de discussie over hun bestaansrecht losgebarsten. De PvdA kreeg het het zwaarst te verduren: van de 38 zetels in 2012 bleven er 9 over.

In Groot-Brittannië verloor Labour 26 zetels en bij de parlementsverkiezingen komende maand dreigt opnieuw een afstraffing. En bij de presidentsverkiezingen in Frankrijk speelde de Parti Socialiste (PS) van scheidend president Hollande geen enkele rol.

Een van de presidentskandidaten namens de PS, Manuel Valls, verklaarde zijn socialistische partij dood en probeerde opzichtig op de trein van de nieuwe president Emmanuel Macron te springen. Die zei gedecideerd 'non'. Logisch, vindt politicoloog en sociaaldemocraat Ruud Koole. "Die wil natuurlijk niet de indruk wekken dat zijn regering toch de lijn van PS voortzet."

Loze beloftes
Macron wil in elk geval niet meer met de sociaaldemocratie geassocieerd worden. De koers van de sociaaldemocratische partijen oogst immers weinig applaus. Van oudsher beloven zij vooruitgang, lotsverbetering en een sociaal rechtvaardige maatschappij. Maar die beloftes zijn loos gebleken.

"Mensen zijn juist achteruitgegaan of maken pas op de plaats," concludeert de Amsterdamse politicoloog Philip van Praag. "Daardoor zijn kiezers weggegaan."

In de jaren waarin een crisis woedde in Europa en er fors moest worden bezuinigd, is de ideologie er niet in geslaagd om onzekerheid weg te nemen. De hardwerkende Nederlander, Fransman, Brit en Duitser voelen zich niet meer zeker over hun baan, de zorg en of ze hun boodschappen en huis nog wel kunnen betalen.

Russen op de gracht
Mede onder leiding van de sociaaldemocraten werd de verzorgingsstaat versoberd. "De PvdA heeft daaraan meegewerkt, Blair in Groot-Brittannië deed dat ook. Dat verwachten kiezers niet van de sociaaldemocratie," zegt Van Praag. Opvallend: de Franse socialisten deden dat niet en ook zij kregen klappen. En populisten, groenen en (sociaal)liberalen profiteren.

Het probleem is dan ook groter dan 'wat dingen die de PvdA in het vorige kabinet fout deed', vindt cultuurhistoricus René Cuperus van de Wiardi Beckmanstichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA. Hij ziet een systeemcrisis, waarin een nieuwe tegenstelling is ontstaan: niet meer links-rechts, maar globalisme versus nationalisme en hoogopgeleid versus laagopgeleid.

"De sociaaldemocratie is daar als overbruggende middengroepenpartij extra kwetsbaar voor, net als de christendemocratie."

Hij neemt in het voormalige rode bastion Amsterdam hét voorbeeld waar van wat gebeurt als het overbruggingsideaal van de sociaaldemocratie uit elkaar valt. "Je ziet nu in Zuid de elitepartijen D66 en GroenLinks. Aan de andere kant staat Denk, in West, en de PVV in Noord. Hier zie je de ontploffing van de sociaaldemocratie."

Ultrarijken
Cuperus ziet in het uiteenvallen van de sociaaldemocratie een teken dat de samenleving als geheel verkruimelt, waarbij solidariteit wordt ingeruild voor segregatie en de ongelijkheid alleen maar toeneemt. Cuperus voorspelt dat er over een paar jaar alleen nog maar Russen en Chinezen in de grachtenpanden wonen. "Straks kunnen alleen nog de ultrarijken in Amsterdam wonen. Dat is het tegengestelde van sociaal­democratische gemeenschapszin."

Koole schreef in 1993 al een artikel met de titel De ondergang van de sociaal-democratie. Hij zag dat destijds niet als onvermijdelijk en nu nog steeds niet. De Leidse politicoloog en oud-PvdA-voorzitter trekt zich op aan één sociaal­democraat: Martin Schulz in Duitsland.

Die SPD-leider benadrukt bestaanszekerheid, maar is tegelijk heel kritisch op Gerhard Schröder, een van zijn voorgangers, die een enorme herstructurering van de economie in gang zette. Daarbij gaat hij niet mee in het anti-Europese sentiment.

Merkel onverslaanbaar
"Dat is een interessante beweging," vindt Koole. "Als hij de SPD relevant kan houden, is er hoop." De voortekenen zijn echter niet gunstig. Bij de eerste regionale verkiezingen wist de SPD niet te winnen van de CDU van Merkel en in de peilingen lopen de christendemocraten verder uit.

Als de Duitsers direct een bondskanselier zouden kiezen, zou Schulz het in de polls kansloos afleggen tegen Angela Merkel.

Toch is het volgens hem niet te laat om het tij te keren. "Sociaaldemocraten hebben fouten gemaakt in het gevoerde beleid. Juist daarom ben ik zo optimistisch, want fouten kun je herstellen."

Zijn voorstel: stel de klassieke doelen van bestaanszekerheid voorop, koppel die aan hervormingen van de economie en kom op voor mensen die een duwtje in de rug nodig hebben. "Dáár zit het bestaansrecht van de sociaaldemocratie."

Historicus Kaal twijfelt. "Ze hebben geen helder verhaal naar de kiezer toe; geen stip op de horizon. Het is allemaal korte termijn. Ik vind dat armoedig." Volgens hem blijven sociaaldemocraten zich manifesteren als arbeiderspartij. "Daar identificeert de middenklasse zich niet mee. Ze moeten het idee van de massa loslaten."