Hoe ziet de Noordpool er over tien jaar uit?

Smeltend ijs, regenbuien, verdwaalde ijsberen. Symptomen van een verstoord evenwicht. Nergens is de opwarming van de aarde zo sterk en nergens zijn de gevolgen zo duidelijk waarneembaar als op de Noordpool. Vorig jaar was wereldwijd het warmste jaar ooit gemeten en dat leidde ook boven de poolcirkel tot recordtemperaturen, met uitschieters tot 20 graden boven normaal.

In november lag in de poolzeeën bijna een miljoen vierkante kilometer minder ijs dan in dezelfde maand van het vorige recordjaar 2007. Het zijn records die gedoemd lijken binnen niet al te lange tijd nogmaals te sneuvelen. Wat staat de Noordpool, een van de kwetsbaarste gebieden op aarde, nog te wachten? Kunnen we straks per boot de pool oversteken? Worden ijsberen landdieren? Aan wetenschappers de vraag: hoe is de Noordpool er over tien jaar aan toe?

IJs

Als gevolg van klimaatverandering neemt de ijsmassa die in de Noordelijke IJszee drijft al decennia in omvang af. Er zijn aanzienlijke variaties van jaar tot jaar, maar de trend op de lange termijn is dat de oppervlakte en de dikte van het ijs gestaag slinken. Elk decennium verdwijnt tussen de 10 en 15 procent van het ijs in september, de maand met het minste zee-ijs.

Sinds 1979, het eerste jaar van betrouwbare metingen, is de bedekking van het zee-ijs in september met ruim 40 procent geslonken. Over tien jaar zal er ongeveer 40 procent over zijn, verwacht poolonderzoeker Louwrens Hacquebord, emeritus hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Ik denk dat er over tien jaar nog wel zee-ijs is, maar in de zomer zal een aanzienlijk deel van het arctisch gebied ijsvrij zijn."

Waar het zee-ijs het eerst zal verdwijnen is moeilijk te voorspellen. Dat hangt af van stromingen in de oceaan en in de atmosfeer. "Grote veranderingen zien we bijvoorbeeld ten noorden van de Atlantische Oceaan", stelt hoogleraar polaire meteorologie Michiel van den Broeke van de Universiteit Utrecht. "Spitsbergen was normaal een groot deel van het jaar ingesloten door ijs. Dat is nu veel minder." Het ijs ten noorden van Canada en Groenland is dikker dan elders in het arctisch gebied. Daar heeft het zich opgehoopt. "Door de dikte is het daar beter bestand tegen klimaatschommelingen. Dat zal de komende jaren wel zo blijven."

Het smelten van het ijs is een zichzelf versterkend proces. Door het krimpen van de ijsvlakte wordt de weerkaatsing van zonlicht in de zomer minder. Zeewater neemt meer warmte op dan ijs. Die warmte wordt opgeslagen in diepere lagen van de zee en komt - met enige vertraging - omhoog, waardoor het vormen van nieuw zee-ijs in de winter lastiger wordt. Minder ijs betekent nog meer absorptie van zonlicht door het donkere wateroppervlak en dus steeds meer opwarming van het water.

Als het smelten in het huidige tempo doorgaat zal het arctisch gebied volgens Van den Broeke nog niet over 10, maar wel over 40 of 50 jaar in de zomer helemaal ijsvrij zijn. "Ondanks schommelingen is de trend van de afgelopen 30 jaar behoorlijk lineair. De maximale ijsomvang in maart - aan het eind van de winter - neemt af, net als de minimale ijsbedekking - na de zomer, in september. Al is de afname in september vijf keer zo sterk."

Ook Richard Bintanja, honorair hoogleraar klimaat en milieuveranderingen aan de Groningse universiteit, is ervan overtuigd dat er over tien jaar veel minder ijs zal zijn dan nu. Al denkt hij dat het smelten het komende decennium minder snel zal gaan dan je op grond van de afgelopen twee extreem warme jaren zou verwachten. "Ik vermoed dat de afname van de hoeveelheid ijs wat zal afvlakken. Hoe snel het zal gaan, is lastig te voorspellen. Als ik dat zou weten zou ik het meteen publiceren."

Bintanja voorziet een sterke toename van de hoeveelheid neerslag. "Als de zee ijsvrij is kan er meer water verdampen en komt er meer sneeuw en regen. Eenderde van de neerslag die nu in het noordpoolgebied valt is regen. Aan het eind van deze eeuw zal dat 60 procent zijn. Zelfs in de winter zal het vaker gaan regenen." De regen zal sneeuw, gletsjers en zee-ijs nog sneller doen smelten.

Onder wetenschappers is discussie over het tipping point, het kantelpunt dat, eenmaal gepasseerd, de terugkeer naar de oorspronkelijke situatie erg moeilijk maakt. Voorbij dat punt zou het zee-ijs van de Noordpool zich niet eenvoudig meer kunnen herstellen, ook niet als er maatregelen worden genomen om opwarming van de aarde tegen te gaan. Als het gaat om zee-ijsvorming bestaat er geen tipping point, stelt Bintanja. "Als het klimaat afkoelt, keert het zee-ijs in het arctisch gebied gewoon terug." Van den Broeke deelt die mening: "In een koude winter zal het ijs terugkomen. Maar het meerjarige ijs van ettelijke meters dikte zal je niet snel terugkrijgen."

Dieren

Over tien jaar zullen ijsberen, die gewoonlijk op het pakijs langs kusten leven, vaker aan land komen omdat er minder ijs is en de ijslaag dunner wordt. Normaal doen ze zich tegoed aan zeehonden, maar door de slechte staat van het ijs gaan ze op land op zoek naar voedsel. Het gebeurt nu al dat ze in het broedseizoen aan land komen en zich voeden met eieren van ganzen, eenden en sterns, zegt Maarten Loonen, universitair docent arctische ecologie in Groningen. De vogels hebben daar last van - ze worden bedreigd in hun voortplanting.

IJsberen zullen waarschijnlijk minder jongen krijgen, lichter worden en uiteindelijk in aantal afnemen. "Ik denk dat ze de komende tien jaar gevaarlijker worden voor de mens. Niet alleen omdat ze hongerig zijn, maar ook omdat ze niet meer bejaagd worden en de mens als prooi zullen gaan zien. Ze raken gewend aan de mens, mede door het toenemende toerisme in het arctisch gebied."

Loonen, die onderzoek doet in een fjord op Spitsbergen, heeft in de loop der jaren gezien hoe gletsjers zich terugtrekken uit het fjord. Gletsjers zorgen ervoor dat zoet water diep in een fjord terechtkomt, waarna dit zoete water (lichter dan zout water) garnaalachtige beestjes naar boven brengt. Dit zogeheten krill vormt een belangrijke voedselbron voor vogels. "Op een gegeven moment houdt dit proces op omdat gletsjers alleen maar op land komen te liggen. Dat heeft negatieve invloed op de vogels die van krill leven."

Voor rendieren liggen eveneens magere jaren in het verschiet. Deze dieren kunnen niet bij hun voedsel (korstmos) komen als het ijzelt en de verwachting is dat er steeds vaker ijzel zal vallen in plaats van sneeuw. Dat gebeurde vorig voorjaar op Spitsbergen. Rendieren kunnen wel door een laag sneeuw wroeten, maar niet door ijzel. Als er over een langere periode ijzel valt, verhongeren ze.

In de zomer ziet Loonen in 'zijn' fjord geen ringelrobben meer. Deze dieren, die op ijs liggen, hebben plaatsgemaakt voor gewone zeehonden, die de voorkeur geven aan een stenen ondergrond. "De gewone zeehond was jaren geleden zeldzaam op Spitsbergen. Nu kom je hem her en der tegen."

Het smelten van het ijs heeft ook gevolgen voor algen en andere (eencellige) organismen die in het ijs leven. Die vormen een voedselbron voor iets grotere soorten onder het ijs, zoals vlokreeftjes en roeipootkreeftjes. Die zijn op hun beurt een belangrijke bron van voedsel voor andere zeedieren. Als de algen in het water terechtkomen en naar diepere waterlagen zakken, moeten de beestjes die normaal onder het zee-ijs leven hun voedsel gaan delen met andere en grotere dieren.

Dat betekent meer competitie voor dezelfde voedingsstoffen, zegt Fokje Schaafsma van Wageningen Marine Research. De jaarlijkse cyclus van groeien en smelten van zee-ijs reguleert het voedselaanbod voor de iets grotere dieren onder het ijs. Als het ijs zich niet herstelt, kan deze cyclus veranderen. Hoe schadelijk dit zal zijn is moeilijk te voorspellen. "Het lijkt erop dat veel soorten veerkrachtig zijn. Ze kunnen bestaan met verschillende voedselbronnen. Het is de vraag of de veranderingen de komende jaren zo sterk zijn dat het soorten niet meer lukt zich aan te passen."

Doordat het zeewater warmer wordt trekken vissoorten naar het noorden. In de fjorden van Spitsbergen zwemmen de atlantische kabeljauw en de lodde rond, vissoorten die zich voorheen beperkten tot zuidelijker wateren. Schaafsma: "Het risico is dat de soorten die zich specifiek hebben aangepast aan het leven in het poolgebied verdwijnen en vervangen worden door soorten die nu zuidelijker voorkomen."

Olie en gas

De krimpende ijskap maakt boren naar olie en gas in het Noordpoolgebied makkelijker, al blijft het vergeleken met de exploitatie in het Midden-Oosten voorlopig een ingewikkelde en dure onderneming. Tekenend is dat Shell, ondanks een miljardeninvestering, in 2015 stopte met zijn booractiviteiten ten noorden van Alaska. De afgelopen jaren was er betrekkelijk weinig economische activiteit in de Noordelijke IJszee. Op dit moment wordt de meeste olie en gas opgepompt in het Russische deel van de IJszee, door Russische ondernemingen. Het Noorse Statoil voert het aantal exploratieboringen in de Barentszee dit jaar op. President Trump wil het boren naar gas en olie in het Amerikaanse deel van het arctisch gebied, door zijn voorganger Obama verboden, weer mogelijk maken. Of dat werkelijk gaat gebeuren hangt af van de economische haalbaarheid van oliewinning.

Er zijn omvangrijke olievoorraden in het Noordpoolgebied, maar het is vooral de olieprijs die bepaalt of er over tien jaar meer zal worden geboord dan nu. De prijs van een vat olie schommelt nu rond de 50 dollar. Dat is veel te weinig voor de dure exploitatie in deze onherbergzame omgeving, zegt energiedeskundige Lucia van Geuns. "Je hebt minstens een prijs van 70 dollar voor de langere termijn nodig om je investeringen eruit te halen." En juist de ontwikkelingen op de lange termijn zijn omgeven met onzekerheden. Nu beginnen met boren naar olie betekent dat die olie pas over een jaar of tien op de markt komt. Van Geuns: "Is er over tien jaar nog een markt voor olie tegen een prijs die jij wilt? Hoe snel gaat de transitie naar duurzame energie?" Het zijn vragen waarop geen eenvoudig antwoord is te geven.

Terwijl politiek en bedrijfsleven in de VS en Noorwegen de druk voelen van milieuorganisaties die aandacht vragen voor bescherming van het arctisch milieu, laat Rusland zich weinig gelegen liggen aan de ecologische gevolgen van zijn activiteiten. Milieubeschermers en journalisten worden stelselmatig uit de buurt gehouden. Van Geuns verwacht dan ook dat de Russen over tien jaar nog volop bezig zijn met boren naar aardolie en gas, hun belangrijkste bron van inkomsten.

Meer dan over het boren maakt Louwrens Hacquebord zich zorgen over het scheepvaartverkeer. Het smelten van de ijskap maakt de noordelijke oversteek tussen Europa en Azië 's zomers mogelijk, een route die eenderde korter is dan de zuidelijke reis door het Suezkanaal. "Naarmate er meer verkeer komt, neemt het gevaar van ongelukken en daarmee gepaard gaande vervuiling toe. Olie die in het koude water komt wordt niet afgebroken en kan grote schade aanrichten aan het milieu. Bij calamiteiten zijn er geen hulpdiensten die snel ter plekke kunnen zijn."

De noordoostpassage is 's zomers al open en de afgelopen jaren hebben tal van schepen er gebruik van gemaakt. Het ligt voor de hand dat het vervoer van olie en gas langs deze weg zal toenemen als de route langer ijsvrij wordt. Nu Europa meer werk maakt van alternatieve energiebronnen, richt Rusland zich meer op de Chinese markt. De stad Moermansk aan de Barentszee, die zijn haven heeft uitgediept en uitgebreid, ontwikkelt zich tot een nieuw economisch centrum. Van Geuns houdt rekening met een forse toename van het tankervervoer en containervaart.

Niet alleen de handelsvaart, ook het toerisme naar het Noordpoolgebied zal toenemen. Groenland en Spitsbergen worden al als vakantiebestemming aangeboden. Richard Bitanja: "Ik denk dat het toerisme de komende tien jaar een grote vlucht zal nemen vanwege het terugtrekkende zee-ijs. De mogelijke gevolgen: vervuiling en verstoring van het milieu door schepen en mensen." De rust in het Noordpoolgebied is niet meer vanzelfsprekend.