Een brein dat niet profileert is morgen dood

Over etnisch profileren is veel discussie. De gevolgen ervan halen dagelijks het nieuws: Amerikaanse agenten die voor de zoveelste keer een onschuldige zwarte arrestant doodschieten, een man met Arabisch uiterlijk op de voorpagina als het over terreurcontroles gaat. Er wordt vooral met vingers gewezen. Dat lijkt niet erg effectief, omdat het partijen eerder tegen elkaar opzet dan dat het verzoent. Misschien is het nuttiger te bekijken waar het vandaan komt, waarom het zo hardnekkig is en wat er wel aan gedaan kan worden.

Een van de belangrijkste functies van het brein is ervoor te zorgen dat het lichaam waarin het zit niet in problemen komt. Daartoe heeft de evolutie een efficiënt mechanisme bedacht: het aanleren van associaties, vooral negatieve. Op de savannen hebben we geleerd open ruimtes te associëren met gevaar voor leeuwen, donkere bosjes met slangen en stinkend voedsel met ziekte. Vaak is daar maar één negatieve herinnering voor nodig, wie wel eens een bedorven oester heeft gegeten heeft er jarenlang zijn buik van vol.

Het aanleren van dat soort associaties gaat niet alleen snel en efficiënt, maar kan ook ingewikkelde vormen aannemen. Leden van een andere stam kunnen virussen of bacteriën bij zich dragen waar de eigen stam niet immuun voor is, iets wat in een era zonder antibiotica voldoende reden was om vreemdelingen liever buiten te houden – overigens zonder bewust iets te weten over ziektekiemen.

In de moderne tijd is daar een heel pak associaties bijgekomen. Zo worden we dagelijks op de hoogte gehouden van narigheid rond allochtonen, de zwarte man is de boef in de film, kindertjes in armoede zijn vaak Afrikaans en aanslagen worden gepleegd door islamieten. Allemaal negatieve associaties die ons brein volledig automatisch oppikt, ongeacht welke tekst erbij staat of wat we er bewust van vinden. Wie googelt op ‘IAT Harvard’ kan een testje doen om zijn eigen onbewuste associaties door te meten. Daaruit blijkt dat 70 procent van de mensen negatieve associaties heeft met zwarten of allochtonen. En dat heeft allerlei effecten op gedrag, niet alleen bij ‘domme’ mensen: artsen met een hoge score op zo’n test behandelen zwarte patiënten ongemerkt anders – goedkoper – dan blanke.

Omgekeerd zal hetzelfde gelden voor de slachtoffers van etnisch profileren. Profiling is veel in het nieuws. Dus bij iedere allochtoon of zwarte die wordt aangehouden wordt de associatie ‘politie = eikel’ versterkt. Zelfs als bij aanhoudingen of controles werkelijk random wordt geselecteerd is dit effect niet te vermijden. Want dat is een ander vervelend trekje van het brein; de neiging om vooral associaties te bevestigen die al latent aanwezig zijn.

Profileren is waar ons brein voor is gemaakt. Het is de basis van onze kennis, ons vermogen om te leren van onze ervaringen. Een brein dat niet profileert, is morgen dood. Wie denkt dat we zo’n fundamentele eigenschap van de mens kunnen onderdrukken met ‘maatschappelijk debat’ overschat de rol van zaken als bewustwording, rationele argumenten en de vrije wil. Maatschappelijk debat draagt eerder bij aan de neerwaartse spiraal. Zie Zwarte Piet.

Tijd voor mediastilte dus? Misschien het beste, maar natuurlijk geen haalbare kaart. Kranten en tv onderschatten hun invloed in dergelijke maatschappelijke ontwikkelingen. Zij observeren niet alleen, maar dragen bij aan het probleem. En aan de oplossing. Negatieve associaties kunnen het beste worden ‘genezen’ door ze te vervangen met positieve associaties. Dat is dus meer Obama, meer Humberto Tan, meer Ali B, meer Churandy Martina, meer Fidan Ekiz.

Voor Zwarte Piet is het waarschijnlijk te laat, maar ook dat was ooit – zeker voor kinderen – een positieve associatie met een zwart gezicht. Gezocht: blanke agent die wat positieve associaties oproept bij degenen die hij aanhoudt. Streng maar rechtvaardig en met een flinke dosis humor. Sowieso wel een recept, humor.