'De winnaar blijft achter met een diep verdeeld Frankrijk'

U heeft veel gepubliceerd over individualisme en democratie. Heeft u een opleving in burgerzin waargenomen na de golf aanslagen die begon in januari 2015?

"Wat deze mensen in Toulouse doen (waar Trouw een reportage maakte over vrijwilligers bij de Nationale Garde - red.) is heel erg positief, bijzonder te prijzen. Maar ik zou zeggen dat de algehele reactie op de terreur ambivalent is. Enerzijds bestaat er een engelachtig discours over de liefde die sterker is en altijd overwint en anderzijds is er een collectief gevoel van 'zij krijgen ons er niet onder'. De eerste reactie hoort bij mensen die de wereld zien als een voortzetting van hun vredelievende zelf. De tweede reactie komt voor uit het besef dat we vijanden hebben die ons willen vernietigen. Dit alles uit zich ook in de rituelen: na een aanslag brandt men kaarsen, men vormt de woorden LOVE en AMOUR van waxinelichtjes, legt knuffeldieren neer en luistert naar John Lennon's 'Imagine', de hymne van het pacifisme. Bij de officiële herdenkingen speelt men de Marseillaise, een strijdlied."

Denkt u dat westerse landen als Frankrijk en Nederland een identiteitscrisis beleven, of een culturele crisis?

"Ja, identiteit is nog steeds een taboe-woord. Links wil het absoluut niet hebben hebben over de angst van veel mensen om hun identiteit te verliezen. Maar het werkt precies andersom: een deel van de Europese bevolking maakt zich zorgen over de toekomst van de eigen manier van leven, is bang dat een art de vivre onder druk staat van de immigratiegolven. Je kunt denken: dat is een onredelijke angst, maar je kunt niet doen alsof het niet bestaat."

Waarom speelde identiteit nauwelijks een rol in deze campagne?

"Omdat men het een moeilijk thema vindt en omdat men bang is dat Le Pen er sterker van wordt. Het probleem van identiteit is dat je heel snel in een schema van geslotenheid versus openheid belandt. Alsof er niets bestaat tussen een nationalisme dat sterk riekt naar bloed en bodem-theorieën en een totale ontkenning van een identiteit, een vlucht naar voren."

Hoe kom je uit die patstelling?

"Met de filosoof Paul Ricoeur zeg ik graag dat een identiteit afhankelijk is van het verhaal dat een samenleving over zichzelf vertelt. Een volk heeft altijd behoefte aan zo'n 'narratieve identiteit' die niet onveranderlijk is sinds het begin der tijden, maar zich ontwikkelt. Maar het ontwikkelt zich niet in alle richtingen, niet in chaos. Onder invloed van immigratie en de opkomst van het islamisme dringt de vraag zich op wie wij zijn. Dan moet een samenleving zeggen: deze dingen zijn voor ons niet onderhandelbaar. Zelf ben ik bijvoorbeeld geen liefhebber van het moderne ideologische feminisme, maar over de gelijkheid van man en vrouw is geen discussie mogelijk. De autonomie van het individu is ook zoiets en ik zou hier nog de democratie en de rechtsstaat en de cruciale betekenis van de Grondwet aan toe willen voegen. Maar over deze zaken ging het nauwelijks in de campagne. Extreem-rechts appelleert aan nostalgie, aan een verlangen naar de jaren vijftig en het Frankrijk van De Gaulle. En tegelijk hoor je het pleidooi van Macron die Frankrijk lijkt te zien als één grote open space."

Is identiteit wel een onderwerp voor een verkiezingsstrijd?

"We hoeven van de kandidaten niet te eisen dat het intellectuelen of grote denkers zijn. Maar al hun maatregelen, voorstellen en programma's krijgen alleen betekenis als ze inpasbaar zijn in een perspectief, iets waar mensen zich voor willen inzetten. Waar komen we vandaan, waar zijn we en waar gaan we naartoe? Op die vraag wil de kiezer een antwoord. Het gebrek aan perspectief veroorzaakt ongerustheid en verwarring en het versterkt de al aanwezige versnippering: we zijn een verzameling sociale categorieën die de neiging hebben zich te presenteren als slachtoffers en rechthebbenden die oplossingen eisen voor particuliere problemen."

Ruim veertig procent van de kiezers heeft een voorkeur voor een radicale kandidaat, Jean-Luc Mélenchon of Marine Le Pen. Hoe kan dat?

"Men haakt massaal af, mensen geloven niet meer in de politiek. Het aantal thuisblijvers wordt nu op ongeveer 30 procent geschat. Kandidaten verpakken hun onmacht in goede bedoelingen en verheven gevoelens maar de kiezer ziet geen verbetering. Neem de massawerkloosheid, nu rond de 10 procent. Aan het einde van de jaren zeventig werd al beloofd dat dit zou worden aangepakt. Een deel van de kiezers denkt nu: laten we het eens met Le Pen of Mélenchon proberen, waarom ook niet? 'We zien wel wat er gaat gebeuren': dat gevoel is vrij algemeen. Mélenchon is een minstens zo zorgelijk fenomeen als Le Pen. Hij is wat ik een nieuwe sans-culotte noem, naar de fanatiekste revolutionairen van eind achttiende eeuw. Bij Mélenchon zijn de rijken de verpersoonlijking het kwaad, terwijl het volk de drager is van Het Goede en het nooit verkeerd kan hebben. Doodeng. De aanhang van Mélenchon vond je altijd vooral onder onder veteranen in het actiewezen en hooggediplomeerde jongeren met weinig carrièremogelijkheden. Maar nu lijkt hij zijn aanhang te verbreden en dringt hij misschien ook door tot de middenklasse. Daar geloven ze kennelijk ook al dat je alle problemen oplost door de rijken te laten betalen."

Dus u bent pessimistisch?

"Ja. De strijd tussen Le Pen, Macron, Fillon en Mélenchon dreigt een soort massasprint te worden. De winnaar blijft achter met een diep verdeeld land en heeft een erg kleine meerderheid. Stel dat Macron of Fillon in de tweede ronde veel stemmen krijgt van mensen die Le Pen niet moeten, dan wil dat niet zeggen dat ze veel steun hebben, dat er een dynamiek is om op voort te borduren. De lichtzinnigheid waarmee kandidaten zeggen dat ze uit de Navo of de Europese Unie zullen stappen of waarmee in positieve zin over Poetin wordt gesproken is verbijsterend. De rede brokkelt voor onze ogen af. Wat telt zijn de affecten, het ressentiment, de behoefte om af te rekenen. Die passie wordt opgejuind door demagogen en de sociale media, een geweldig podium voor de nieuwe sans-culottes van Mélenchon. Er is kortom veel om pessimistisch over te zijn."

Jean-Pierre Le Goff

Jean-Pierre Le Goff (1949) publiceerde een aantal studies over de Franse samenleving waarin hij de tijdgeest probeert te vangen. Zijn laatste werken zijn 'Malaise dans la démocratie' (2015) en 'La gauche à l'agonie' (2017) over het ontbindingsproces van links in Frankrijk.

Lees ook: De campagne heeft duidelijk gemaakt dat Frankrijk hopeloos verdeeld is.

Lees ook: Sinds de aanslagen in Frankrijk loopt het storm bij de Nationale Garde.